Του Κώστα Γεωργουσόπουλου
Μια καταξιωμένη αξιωματική για την ποίηση, τουλάχιστον του μοντερνισμού, ορίζει πως η ποίηση είναι η συναισθηματική φόρτιση των λέξεων στον υπέρτατο βαθμό.
Και φυσικά αυτή η φόρτιση με συναισθηματική υπέρταση σαφώς αναφέρεται στη σημασία ή στις σημασίες που μπορεί να δοθούν στη λέξη και στις ανάλογες συναισθηματικές φορτίσεις κάθε φορά που θα προκαλέσουν σε έναν αναγνώστη, ακροατή ξεχωριστά, ή και σε μια κοινωνική, φυλετική ή πολιτιστική ομάδα. Ο στίχος π.χ. του Κάλβου «θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερία».
Τελείως διαφορετικά θα φορτίσει τα συναισθηματικά -και θα έλεγα και τα διανοητικά- αντανακλαστικά ενός φυλακισμένου, ενός δουλοπάροικου, μιας γυναίκας στο χαρέμι, ενός ομοφυλόφιλου, ενός προλετάριου και ενός άθεου ή θρησκευτικού παρία.
Στο Ετος Καβάφη, που μόλις έληξε, λόγος πολύς έγινε και καίριος συχνά για τη συμβολική και ως εκ τούτου πολλαπλά φορτισμένη σημασία, συναισθηματική ή ηθική ή ιδεολογική, μιας λέξεως. Ο Δαρείος, ο Αντώνιος, ο ηγεμών της Δυτικής Λιβύης, οι Θερμοπύλες και η Αλεξάνδρεια είναι τέτοια σύμβολα, πολλαχώς και πολλαπλώς φορτισμένα στην ποίηση του Καβάφη και όχι μόνο σ’ αυτόν. Το Μεσολόγγι του Σολωμού, ο Γύφτος του Παλαμά, ο Αλαφροΐσκιωτος του Σικελιανού, η Πρέβεζα του Καρυωτάκη, η Γκραγκάντα του Ρίτσου, ο Ατλαντικός του Εγγονόπουλου, η Οδός των Φιλελλήνων του Εμπειρίκου, ο Χάρης του Αναγνωστάκη, ο κ. Φογκ του Βαρβέρη κ.τ.λ. είναι τα γνωστότερα ποιητικά και ως εκ τούτου άκρως συναισθηματικά σύμβολα της νεοελληνικής ποιητικής διαχρονίας.
Κανείς απ’ όσους γνωρίζουν δεν στάθμευσαν στην ποιητική στρατηγική του Καβάφη όσον αφορά το σύμβολο «Ιθάκη». Χωρίς αμφιβολία κανείς δεν είναι που να μην αντιλαμβάνεται τη συμβολική φόρτιση ποιητικά αυτού του ήδη φορτισμένου από τον Ομηρο νησιού, αλλά, ενώ θα αρκούσε και μόνο η συχνή στο ποίημα του Αλεξανδρινού επανάληψη για να εισπράξουμε τη ζητούμενη ποιητική του νοηματοδότηση, ο πανούργος γέροντας στους τελευταίους στίχους τον focus Ιθάκη τον κάνει πολυπρισματικό. «Ηδη θα το κατάλαβε οι Ιθάκες τι σημαίνουν».
Το εύρημα μπορεί να περάσει απαρατήρητο στις «Θερμοπύλες» γιατί το ιστορικό τοπωνύμιο είναι λέξη πληθυντική από γεννησιμιού της, η Ιθάκη όμως, όταν παίρνει στο ίδιο ποίημα και πληθυντική σημασία, χρειάζεται νομίζω να αποκρυπτογραφηθεί η κρυπτόμενη πολυσημία του συμβόλου.
Εχει επιτυχώς και ευρέως αναλυθεί η Ιθάκη ως τέλος ενός ταξιδιού, εκκινώντας από τον ομηρικό νόστο και τις αναδιπλώσεις του στην παγκόσμια ποίηση.
Πρόσφατα, σε μια ανάλυση που έκανα δημόσια σε ένα εκπαιδευτικό ίδρυμα στον Πειραιά, αποπειράθηκα να αναγνώσω το σύμβολο Ιθάκη ως σκοπό και επιδίωξη μιας ποιητικής. Εχω περιδιαβάσει σε διάφορες άλλες αναγνώσεις-προσεγγίσεις, όλες νόμιμες. Και σ’ αυτή την ανοιχτή γενναιοδωρία του καβαφικού συμβόλου αναφέρομαι. Το ποίημα δίνει πολλές και διαφορετικής αφετηρίας λαβές για να ακολουθήσεις κάθε φορά διαφορετική διαδρομή στο Λαβύρινθο της ποιητικής πολυσημίας. Αρκεί να διαθέτεις στέρεο νήμα της Αριάδνης. Ετσι πάντως νομιμοποιείς από τη μεριά σου και τον πληθυντικό «Ιθάκες» του ποιήματος που μας απασχολεί.
Αρα μια από τις επιδιωκόμενες τερματικές της Οδύσσειας του καβαφικού ανθρώπου μπορεί να είναι η Αλήθεια και η Αλήθεια έχει να κάνει με πορεία Λογική, όπως αυτή εκφράζεται στις Επιστήμες. Η πορεία των πλατωνικών διαλόγων μέσω της μαιευτικής του Σωκράτη σε μιαν Ιθάκη αποσκοπεί. Το «τι εστίν;», που έμμονα αναζητείται, δεν είναι παρά το τέλος – Ιθάκη μιας λογικής άτεγκτης ανάβασης προς τις Αρχές (επαγωγή) ή προς τα Ειδικότατα είδη (παραγωγή). Τα χαμένα χνάρια της ουσιαστικής σημασίας της Αριστοτελικής «κάθαρσης» είναι η αγωνιώδης αναζήτηση μιας Ιθάκης μετά την ταραχώδη περιπέτεια στον ωκεανό του τραγικού.
Αλλά μια άλλη ανάγνωση του καβαφικού συμβόλου, που συνήθως φαίνεται η επικρατέστερη, είναι η ερωτική. Ο δρόμος μέσα στο Λαβύρινθο, που οδηγεί σ’ αυτή τη λύση, ακολουθεί την παράκαμψη όπου οι οδοδείκτες ωθούν να διέλθεις από το φίλτρο των ηδονικών μυρωδικών.
Αλλά και η παράκαμψη, που σε κατευθύνει σε ιδιαίτερες ερωτικές παννυχίδες, σημαίνεται με την ένδειξη: «Εκλεκτή συγκίνησις που το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει». Το κυνήγι του ερώμενου προσώπου, η αναζήτηση και η επιδίωξη της ερωτικής απόλαυσης είναι μια άλλη αναγνωστική Οδύσσεια, όπως ο σκοπός αγιάζει τα μέσα, την πορεία και τις πληγές των Συμπληγάδων.
Μια τρίτη ανάγνωση της πολλαπλής συμβολικής της πληθυντικής Ιθάκης μπορεί να είναι η πορεία προς την Ευτυχία, ατομική ή ομαδική, άρα μια περιπέτεια αναζήτησης του Αγαθού, ακόμη και της Σωτηρίας. Ενας Αγιορείτης μοναχός, ένας ασκητής όποιας θρησκείας, δεν θα αρνιόταν να δεχτεί πως η επώδυνη πορεία προς την αγιότητα είναι σπαρμένη εμπειρίες, συχνά δοκιμασίες και πειρασμούς.
Η δική μου προσέγγιση σταθμεύει στην ανάγνωση του ποιήματος σε μια πορεία προς την κατάκτηση του ποιητικού στόχου.
Οποιος ξεφυλλίσει και μόνο τα χειρόγραφα του Σολωμού θα αντιληφθεί τα εμπόδια, τα αδιέξοδα, τις Συμπληγάδες, τις προσωρινές λύσεις, τους μικρούς εκφραστικούς θριάμβους και την εν τέλει ανέφικτη, για κείνον τον μεγάλο ποιητικό ναυαγό, Ιθάκη του.
Και έσχατη αναγνωστική πορεία. Η φροϋδική ψυχαναλυτική μέθοδος. Πάνω στο ντιβάνι ο ψυχίατρος, αναλύων, ψάχνει μέσα από πληθώρα Λαιστρυγόνων και Κυκλώπων να ανακαλύψει και να φτάσει στην Ιθάκη του Αναλυόμενου.
Πολλαπλασιάστε τις αναγνώσεις του Συμβόλου: Ιθάκες.
Φιλόλογος, κριτικός
