Θεοδόσης Ν. Πελεγρίνης*
Ο Πλάτων μάλωσε ένα παιδί που έπαιζε ζάρια. Στην αντίδραση του παιδιού που το μάλωσε για κάτι ασήμαντο, του απάντησε ότι η συνήθεια δεν είναι μικρό πράγμα.
Δεν είναι μικρό πράγμα, πράγματι, η συνήθεια, γιατί από ένα σημείο και μετά δρα σαν ναρκωτικό που, παίρνοντάς το, μας καθιστά ανίκανους να καταλάβομε ότι τα πράγματα δεν είναι έτσι όπως έχομε συνηθίσει να τα αντιμετωπίζομε. Εχοντας συνηθίσει ένας αθλητής να κερδίζει τους αγώνες τού είναι αδύνατο, αν συμβεί να ηττηθεί από έναν αδύναμο αντίπαλο, να το πιστέψει. Μπορεί στην περίπτωση αυτή να αισθανθεί ντροπή και τύψεις θεωρώντας τον εαυτό του υπεύθυνο για την ήττα του, να υποψιαστεί αόρατους συνωμότες που συνήργησαν έτσι ώστε να χάσει, ενώ απλά η αλήθεια είναι ότι, στον συγκεκριμένο αγώνα, ο αντίπαλός του είχε καλύτερη επίδοση.
Δεν είναι μικρό πράγμα, επίσης, η συνήθεια, γιατί καλλιεργεί στις ψυχές των ανθρώπων ένα μιθριδατισμό που μπορεί σιγά σιγά να διαβρώσει ηθικά μια ολόκληρη κοινωνία. Οταν σε μια πολιτεία ανθούν συμπτώματα που την καθιστούν φαύλη, επόμενο είναι οι πολίτες να εθιστούν από την τέλεση επιλήψιμων πράξεων έτσι ώστε να τις θεωρούν φυσιολογικές και να μην αισθάνονται την ανάγκη να αντιδράσουν.
Δεν είναι μικρό πράγμα, ακόμη, η συνήθεια, γιατί μας υποχρεώνει στη διαμόρφωση μιας πλαστής εικόνας της πραγματικότητας στο σύνολό της. Μια μεταλλική σφαίρα ξέρομε ότι υπάρχει γιατί τη βλέπομε ή την αγγίζομε. Η όραση, η αφή και οι άλλες αισθήσεις, όμως, μας παραπλανούν, όταν, αντλώντας τις σχετικές πληροφορίες από αυτές, δεν τηρούμε τα όρια λειτουργίας της καθεμιάς.
Οι αισθήσεις, είπε ο Γερμανός φιλόσοφος και μαθηματικός και διπλωμάτης και φυσικός και ιστορικός και βιβλιοθηκονόμος και νομομαθής του 17ου και του 18ου αιώνα Λάιμπνιτς, δεν έχουν παράθυρα για να επικοινωνούν μεταξύ τους έτσι ώστε οι πληροφορίες που μας δίνει η καθεμιά τους για τα πράγματα να είναι ανεξάρτητες από τις πληροφορίες των άλλων αισθήσεων. Μια μεταλλική σφαίρα δεν είναι ίδια όταν τη βλέπομε και όταν την αγγίζομε. Αν ένας εκ γενετής τυφλός, παρατήρησε ο Ιρλανδός φιλόσοφος και επίσκοπος του 18ου αιώνα Μπέρκλεϊ, που έχει μάθει με την αφή του να ξεχωρίζει μια μεταλλική σφαίρα από έναν μεταλλικό κύλινδρο, έβλεπε ξαφνικά και του βάζαμε μπροστά τα δυο αυτά αντικείμενα, δεν θα μπορούσε, χωρίς να τα αγγίξει, να πει ποια είναι η σφαίρα και ποιος είναι ο κύλινδρος. Οι πληροφορίες που μας δίνει η αφή δεν είναι κατ’ ανάγκην ίδιες με εκείνες της όρασης. Οχι, δεν πρόκειται εδώ για εφεύρημα ενός φιλοσόφου. Είναι κάτι που αποδείχθηκε επιστημονικά στη δεκαετία του 1930, κάτι που ισχύει στην πραγματικότητα.
Αν αδυνατούμε να δούμε την πραγματικότητα όπως είναι αυτή, είναι εξαιτίας της συνήθειας. Αγγίζομε μια μεταλλική σφαίρα και, αυθαίρετα, εκλαμβάνομε την πληροφορία αυτή ότι είναι ίδια με την πληροφορία που μας δίνει η όραση. Και μετά πάλι το ίδιο. Και ξανά, και ξανά, ώσπου φθάνομε στο σημείο να θεωρούμε κανόνα ότι ένα αντικείμενο που το αγγίζομε είναι το ίδιο με το αντικείμενο που βλέπομε.
Στην ισοπέδωση αυτή των αισθήσεων, στο πλαίσιο της οποίας εξισώνονται οι πληροφορίες της μιας αίσθησης με τις πληροφορίες της άλλης, αποφασιστικής σημασίας είναι η χρήση της γλώσσας. Από το γεγονός ότι μεταχειριζόμαστε τη λέξη «σφαίρα» για τη μεταλλική σφαίρα που βλέπομε και τη λέξη «σφαίρα» πάλι για τη μεταλλική σφαίρα που αγγίζομε σχηματίζομε την εντύπωση ότι η σφαίρα που βλέπομε και η σφαίρα που αγγίζομε είναι το ίδιο αντικείμενο.
Είναι τόση η δύναμη της συνήθειας, ώστε, αν επιχειρήσει κανείς, βάζοντάς την στην άκρη, να αντιμετωπίσει την πραγματικότητα όπως είναι, να κινδυνεύει να θεωρηθεί τρελός. Μοιάζει εξωφρενικό να λέει κάποιος ότι ένα αντικείμενο όταν το βλέπει είναι μεταλλικός κύλινδρος αλλά όταν πάει να το αγγίξει είναι μεταλλική χειροβομβίδα. Δεν χωρά αμφιβολία, λέει ο Ντιντερό, «ότι σε μια συντροφιά πέντε ανθρώπων που ο καθένας των θα είχε μία μόνο από τις πέντε αισθήσεις… ο ένας θα θεωρούσε όλους τους άλλους παλαβούς… Θα μπορούσαν, παρ’ όλα αυτά, όλοι τους να συνεννοούνται θαυμάσια σε ζητήματα μαθηματικών», μια και τα μαθηματικά, ως γνωστόν, είναι υπόθεση της λογικής και όχι των αισθήσεων.
*Πρύτανης του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, teopelegrinis@gmail. com
πηγή: http://www.enet.gr/
