tvxs | 12:46 | 21 Δεκ. 2014
Τασούλα Βερβενιώτη
[…] Σε προσωπικό επίπεδο η έρευνά της ήταν μια φυγή προς τα εμπρός -που θα έλεγε και ο Σκαρίμπας- η οποία όμως απευθυνόταν προς όλους και μας βοήθησε να καταλάβουμε περισσότερα για το που βρισκόμαστε και που πηγαίνουμε […] Ωστόσο η σημασία του πονήματος αυτού δεν σταματάει εδώ. Η Κρυσταλία ενέγραψε υποθήκες και παρακαταθήκες και για τους ιστορικούς του μέλλοντος. Η περίοδος αυτή που περνάμε είναι βέβαιο ότι θα απασχολήσει την ιστοριογραφία. Και σε αυτή την περίπτωση νομίζω ότι δεν θα υπάρξει ερευνητής που δεν θα λάβει υπόψη του όλες αυτές τις απόψεις που διατυπώθηκαν στην Έρευνα για την κρίση 2010-2014 της Κρυσταλίας Πατούλη […]
Το βιβλίο της Κρυσταλίας Πατούλη Έρευνα για την Κρίση 2010-2014, στην παρουσίαση του οποίου έχω τη χαρά και την τιμή να μετέχω, στηρίζεται σε έναν δημόσιο διαδικτυακό διάλογο, ο οποίος ξεκίνησε πριν τέσσερα χρόνια μέσω του Tvxs.gr. Περιέχει πάνω από 280 άρθρα και συνεντεύξεις που συμμετείχαν 180 πρόσωπα των Γραμμάτων, των Επιστημών και των Τεχνών. Τα βασικά ερωτήματα που έθεσε η Κρυσταλία στους συνομιλητές της ήταν δύο: Ποιες αιτίες μας έφεραν ως εδώ και τι πρέπει να κάνουμε.
Φαινομενικά τα ερωτήματα αφορούν το πριν, το παρελθόν (πως φτάσαμε έως εδώ) και το μέλλον (τι πρέπει να κάνουμε) ώστε να αντιμετωπίσουμε και κατά συνέπεια να ξεπεράσουμε και να ξεφύγουμε από αυτήν την κατάσταση. Στην ουσία όμως η έρευνα της αποτελεί μια πολύπλευρη προσπάθεια να δοθεί απάντηση στο ερώτημα τι ακριβώς είναι αυτή η κρίση.
Όταν οι άνθρωποι μπορούν να δώσουν έναν ορισμό για κάποιο γεγονός, είναι και σε θέση να το ελέγξουν, όπως ακριβώς πριν εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, κάποιοι πρόγονοί μας –πριν πάνε για κυνήγι- ζωγράφιζαν τα θηράματά τους στους τοίχους των σπηλαίων, ώστε να μπορέσουν να τα «κατανοήσουν» για να τα πολεμήσουν και να τα νικήσουν.
Ως ιστορικός θα ήθελα να επισημάνω ότι δεν είναι η πρώτη φορά που η χώρα μας διέρχεται μία κρίση. Η δεκαετία του 40, στα μέσα σχεδόν του 20ου αιώνα, αποτελεί ένα ανάλογο, σχεδόν πρόσφατο παράδειγμα. Μέσα σε μια δεκαετία συνέβησαν τρεις πόλεμοι και από αυτούς ο ένας ήταν ο αιματηρός εμφύλιος. Θα ήθελα επίσης να τονίσω ότι η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται με την έννοια που ο Ηράκλειτος έλεγε ότι το ίδιο ποτάμι δεν μπορείς να το διαβείς δύο φορές, γιατί ήδη βρίσκεται άλλο νερό στο αυλάκι του. Ωστόσο οι αναλογίες παραμένουν.
Η δεκαετία του 40 όσο και η σημερινή αποτελούν περιόδους κατά τις οποίες η κοινωνία βρίσκεται υπό καθεστώς ‘έκτακτης’ ανάγκης -αποτελούν περιόδους κρίσης. Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά αυτών των περιόδων είναι το ‘βάρος’ της ιστορίας: σε μικρό χρονικό διάστημα, συμβαίνουν ταυτόχρονα πάρα πολλά γεγονότα. Η μία χρονιά παρουσιάζει τεράστιες διαφοροποιήσεις από την επόμενη, προσωπικά και κοινωνικά.
Στην Κατοχή, ενώ το 1941-2, το χειμώνα της μεγάλης πείνας, το κίνημα αντίστασης ήταν υποτυπώδες, από τα μέσα του 1943 άρχισε να αναπτύσσεται με ραγδαίους ρυθμούς και στις αρχές του 1944 το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ), ένας συνασπισμός μικρών κομμάτων στον οποίο το ΚΚΕ έπαιζε έναν ηγεμονικό ρόλο, είχε δεκαπλασιάσει τα μέλη του.
Η σημερινή ‘ελληνική’ κρίση, η αρχή της οποίας επίσημα τοποθετείται το Μάιο 2010, επέφερε μεγάλες αλλαγές και στο πολιτικό σκηνικό. Τα δύο μεγάλα κόμματα (ΠΑΣΟΚ και ΝΔ) τα οποία επί δεκαετίες εναλλάσσονταν στην εξουσία, τώρα συγκυβερνούν, ενώ ο ΣΥΡΙΖΑ, ένα μικρό αριστερό κόμμα (εκλογές 2009: 4,6%) κατέχει τη θέση της αξιωματικής αντιπολίτευσης (εκλογές Ιουνίου 2012: 26,89%) και ένα νέο-Ναζιστικό Κόμμα, η Χρυσή Αυγή, μπήκε στο ελληνικό κοινοβούλιο (εκλογές Ιουνίου 2012: 6,92%). Αξίζει επίσης να σκεφτούμε ποια απόσταση χωρίζει τη σημερινή κοινωνία μας, αλλά και τη σκέψη μας, από το κίνημα των πλατειών ή τη δολοφονία του Παύλου Φύσσα.
Οι αλλαγές που συντελούνταν στην Κατοχή όσο και αυτές που συντελούνται σήμερα, είναι άμεσα συνδεδεμένες και με γεγονότα που διαδραματίζονται εκτός του ελλαδικού χώρου.
Στην Κατοχή σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του αντιστασιακού κινήματος έπαιξε η ήττα των Ναζιστικών στρατευμάτων στο Στάλινγκραντ και οι νίκες των συμμάχων στα μέτωπα τις Αφρικής, ενώ τη σημερινή κρίση που μόνο σε εισαγωγικά μπορούμε να την πούμε ελληνική, αφού ξεκίνησε από τις ΗΠΑ, μεταφέρθηκε στην Ευρώπη και έθεσε τη χώρα μας στο μάτι του κυκλώνα για συγκεκριμένους ιστορικούς λόγους, που δεν είναι της παρούσης να αναλύσουμε.
Και η αντίσταση απέναντι στην κρίση δεν ήταν μόνο ελληνική. Καλό είναι να θυμηθούμε ότι τα κινήματα στις πλατείες –για παράδειγμα- είχαν το αντίστοιχό τους στη ‘χειμαζόμενη’ -όπως και η Ελλάδα- Ισπανία, αλλά και στη Νέα Υόρκη με τη δημιουργία του κινήματος Occupy Wall Street (με το ευφυέστατο σύνθημα «Είμαστε το 99%») και απόληξη την Αραβική Άνοιξη.
Το ‘βάρος’ των γεγονότων είναι πολύ μεγάλο, σχεδόν ασήκωτο για τους περισσότερους ανθρώπους. Η ταχύτητα της ροής των γεγονότων επιφέρει ραγδαίες μεταβολές στο πλαίσιο αναφοράς τους, δύσκολα αφομοιώσιμες, γιατί οι άνθρωποι χρειάζονται το χρόνο ‘τους’ για να τις συνειδητοποιήσουν.
Οι αλλαγές αυτές επιδρούν σε όλες σχεδόν τις εκφάνσεις της ανθρώπινης ζωής, τόσο σε κοινωνικό όσο και σε ατομικό επίπεδο, με αποτέλεσμα οι τρόποι με τους οποίους οι άνθρωποι διαχειρίζονταν ή προγραμμάτιζαν τη ζωή τους αλλά και τη ‘ρουτίνα’ τους (στη δουλειά ή/και στο σπίτι) να διαφοροποιούν και πολλές φορές να ανατρέπουν την υπάρχουσα καθημερινότητα. Συνήθως αυτές οι αλλαγές σχετίζονται με προβλήματα επιβίωσης, τα οποία συνδέονται άμεσα με την οικονομία, όπως η ανεργία, τόσο σήμερα όσο και στη δεκαετία του 40.
Τα οικονομικά όμως προβλήματα επιδρούν και στην ψυχολογία και τις σχέσεις των ανθρώπων. Τους ωθούν να σκεφτούν και να δράσουν διαφορετικά από ‘πριν’.
Γιατί στις εποχές κρίσης, εκτός από το «τώρα» που βαραίνει, υπάρχει πάντα ένα «πριν» αλλά και ένα «μετά», όπως πολύ σωστά το έθεσε η Κρυσταλία με τα δύο της ερωτήματα.
Οι αλλαγές που επιφέρει το «τώρα», η κρίση δηλαδή, επειδή αλλάζει το πλαίσιο αναφοράς, οδηγεί σε αλλαγές και στην ταυτότητα των ανθρώπων, τόσο ατομικά όσο και κοινωνικά: ποιοι είναι, πώς πορεύονταν ή/και πως πρόκειται να πορευτούν από «εδώ και πέρα» στη ζωή τους. Η δημιουργία νέων ταυτοτήτων συντελείται μέσα από ατομικές και συλλογικές διεργασίες -άλλοτε συνειδητά και άλλοτε ασυνείδητα.
Οι περίοδοι κρίσης συνήθως συνοδεύονται και από μια ανθρωπιστική κρίση που στην πράξη σημαίνει ότι ένα μέρος του πληθυσμού δεν μπορεί να ανταπεξέλθει και να ικανοποιήσει τις ανάγκες του κυρίως σε βασικά θέματα όπως η διατροφή και η υγεία, και για άλλους λόγους και γιατί η κρίση επιφέρει μια ταυτόχρονη κατάρρευση των κρατικών μηχανισμών πρόνοιας και κατ’ επέκταση κατάρρευση των θεσμών.
Επειδή όμως οι συγκεκριμένες ανθρώπινες ανάγκες πρέπει με κάποιο τρόπο να καλυφθούν, τη θέση τους καταλαμβάνουν ατομικές πρωτοβουλίες οι οποίες επεκτείνονται και όλο και περισσότερο αποκτούν συλλογικές διαστάσεις, γιατί είναι πια φανερό ότι οι ατομικές λύσεις δεν επαρκούν.
Το πιο σημαντικό –ίσως ακόμα και από την κάλυψη των πρακτικών αναγκών- είναι ότι μέσα από την προσπάθεια αντιμετώπισης αυτής της ‘έκτακτης’ κατάστασης δημιουργούνται νέες μορφές, νέα πρότυπα κοινωνικής οργάνωσης και δράσης.
Θεωρώ ότι έρευνα και εν τέλει το βιβλίο της Κρυσταλίας είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για το πώς το ατομικό συνδέεται με το κοινωνικό.
Η ίδια, στον πρόλογο του βιβλίου της, εξηγεί ότι η ιδέα για την έρευνα της ξεκίνησε το καλοκαίρι του 2010 όταν άρχισαν να μειώνονται οι μισθοί και να κλείνουν τα έντυπα, οι εφημερίδες και οι τηλεοπτικοί σταθμοί, με αποτέλεσμα οι απολύσεις να αυξάνονται με ρυθμούς επιδημίας.
Βρέθηκα και εγώ για άλλη μια φορά στη ζωή μου άνεργη, γράφει. Η έρευνα που ξεκίνησε αποτελούσε μια επινόηση, έναν τρόπο για να αντιμετωπίσει την κατάσταση. Την αφορούσε προσωπικά, όπως όλους μας, αλλά ως δημοσιογράφος απευθύνθηκε στο ‘κοινό’ για να το διερευνήσει.
Η Κρυσταλία έδρασε πρωτοποριακά, σε μια στιγμή που όλοι στην Ελλάδα είχαμε αρχίσει να αναρωτιόμαστε που βρισκόμαστε και που πάμε. Είχαμε αρχίσει να διαμορφώνουμε τις νέες μας ταυτότητες. Την απασχολούσε επίσης και κάτι άλλο: γιατί οι άνθρωποι τους οποίους θεωρούσε πνευματικούς ηγέτες σιωπούσαν, γιατί δεν έπαιρναν θέση. Αποφάσισε να ‘σπάσει’ η ίδια την κοινωνική αμηχανία και να πάει να τους ρωτήσει.
Σε προσωπικό επίπεδο η έρευνά της ήταν μια φυγή προς τα εμπρός -που θα έλεγε και ο Σκαρίμπας- η οποία όμως απευθυνόταν προς όλους και μας βοήθησε να καταλάβουμε περισσότερα για το που βρισκόμαστε και που πηγαίνουμε.
Διαβάζοντας το βιβλίο έχουμε τη δυνατότητα να επικοινωνήσουμε με τις ιδέες τόσων πολλών αλλά και τόσων σπουδαίων συγγραφέων και ερευνητών. Αυτό είναι το ένα κρατούμενο, με θετικό πρόσημο.
Το άλλο είναι ότι στη διάρκεια της ανάγνωσης και κοιτώντας τις ημερομηνίες στις οποίες πάρθηκαν οι συνεντεύξεις μπορούμε να αναλογιστούμε και να στοχαστούμε τα στάδια, την πολυπλοκότητα όλων των καταστάσεων που έχουμε βιώσει, αλλά και τις διαφοροποιήσεις στις αντιλήψεις μας όλα αυτά τα τέσσερα χρόνια της κρίσης. Και οι αλλαγές αυτές έχουν γίνει σε προσωπικό αλλά και σε κοινωνικό επίπεδο. Είναι και ένα βιβλίο προσωπικού αναστοχασμού.
Ωστόσο η σημασία του πονήματος αυτού δεν σταματάει εδώ. Η Κρυσταλία ενέγραψε υποθήκες και παρακαταθήκες και για τους ιστορικούς του μέλλοντος. Η περίοδος αυτή που περνάμε είναι βέβαιο ότι θα απασχολήσει την ιστοριογραφία. Και σε αυτή την περίπτωση νομίζω ότι δεν θα υπάρξει ερευνητής που δεν θα λάβει υπόψη του όλες αυτές τις απόψεις που διατυπώθηκαν στην Έρευνα για την κρίση 2010-2014 της Κρυσταλίας Πατούλη.
Για όλα αυτά την ευχαριστούμε.
Καλοτάξιδο Κρυσταλία.
15/12/2014
Τασούλα Βερβενιώτη
Κρυσταλία Πατούλη, Έρευνα για την Κρίση 2010-2014. Ποιες αιτίες μας έφεραν ως εδώ και τι πρέπει να κάνουμε; Απαντούν 180 πρόσωπα των Γραμμάτων, των Επιστημών και των Τεχνών, Εκδόσεις Κέδρος 2014.
