“Ο άνθρωπος στις μέρες μας ξέρει παρά πολλά για πολύ λίγα, σύντομα θα έρθει η μέρα που θα ξέρει τα πάντα για το τίποτα…”
Μια αγαπημένη μου φιλοσοφική, εσωτερική αναζήτηση είναι πως ο η αιτιοκρατία/ντετερμινισμός μπορεί να συνάδει με την ελεύθερη βούληση.
Από μικρά παιδιά,χριστιανοπουλα, μαθαίναμε οτι ο άνθρωπος ,πλάσμα του ΘΕΟΥ με μια ιδιαίτερη φροντίδα και στοργή απο τα υπόλοιπα πλάσματα, έλαβε απο τον δημιουργό πατέρα το δώρο της ελεύθερης βούλησης σε αντίθεση με τα άλλα δημιουργήματα του.
Ένα βασικό κεφαλαίο όμως της αγίας γραφής περιγραφεί μεσώ της αποκάλυψης του Ιωάννου την προ-αποφασισμένη συντέλεια του κόσμου τούτου και την επιστροφή του Ιησού Χριστού, παράλληλα παρά πολλοί προφήτες μέσα στο πέρασμα των ωκεανών του χρόνου,μας εξιστορούν τα μελλούμενα, πράγμα που σημαίνει οτι είναι προκαθορισμένα, πράγμα που με την σειρά του αναιρεί την φύση της ελεύθερης βούλησης , αφού δεν μπορεί να είναι δυνατόν την ιδία στιγμή να αποφασίζουμε εμείς για το τι θα γίνει, αλλά να είναι και προκαθορισμένο το μέλλον μας.
Ας δούμε λοιπόν τι είναι η αιτιοκρατία/ντετερμινισμός
Η αιτιοκρατία (ντετερμινισμός) (Determinism) είναι η φιλοσοφική τάση που επηρέασε ιδιαιτέρως την επιστημονική σκέψη από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα. Απόδέχεται την ύπαρξη της αιτιότητας, την καθολική αιτιώδη και νομοτελειακή συνάφεια όλων των φαινομένων Ο μηχανιστικός και αφηρημένος χαρακτήρας των εν λόγω περί αιτιοκρατίας αντιλήψεων εκφράζεται με την απολυτοποίηση της μορφής της αιτιοκρατίας, την ταύτιση της αιτιοκρατίας με την αναγκαιότητα και την απόρριψη του αντικειμενικού χαρακτήρα της τυχαιότητας.
Σύμφωνα με τις αρχές του ντετερμινισμού τα πάντα στον κόσμο γίνονται με μια αιτιώδη συνάφεια –αιτιοκρατία. Κάθε γεγονός το οποίο εμπεριέχει ανθρώπινη δράση συνδέεται με αιτιώδη αλυσιδωτή σχέση με τις προγενέστερες καταστάσεις. Δεν υπάρχουν ανεξήγητα η τυχαία γεγονότα. Η ιδέα ότι το σύμπαν αποτελεί ένα ντετερμινιστικό σύστημα έχει επιδράσει με καθοριστικό τρόπο στις Δυτικές και μη φιλοσοφικές και θρησκευτικές αντιλήψεις. Οι αρχαίοι έλληνες φιλόσοφοι Λεύκιππος και Δημόκριτος ήταν οι πρώτοι που θεωρητικά συνέλαβαν την ιδεολογία του ντετερμινισμού, πρεσβεύοντας ότι στηρίζονταν στις μηχανικές αλληλεπιδράσεις των ατόμων.
Ο όρος Ντετερμινισμός όπως έχει διαμορφωθεί στη σύγχρονη αντίληψη, στην Ελληνική γλώσσα αποδίδεται σήμερα με τους όρους Ετεραρχία ή Ετεροκαθορισμός και τούτο διότι ο όρος Ντετερμινισμός όπως καθιερώθηκε σήμερα διεθνώς, υποδηλώνει κατά βάση ένα θεωρητικό σύστημα που πρεσβεύει πως όλα τα αντικείμενα και όλα τα συμβάντα ενός ορισμένου κάθε φορά είδους (που εμπίπτουν βεβαίως στο ενδιαφέρον ενός επιστημονικού κλάδου) είναι εκ των προτέρων καθορισμένα ,είτε λόγω κάποιων νόμων , είτε κάποιων δυνάμεων που τα υποχρεώνουν να παραμένουν ως έχουν.
Όμως έτσι η εξειδίκευση του διεθνούς αυτού όρου μπορεί να προσδιορίζει είτε τη τάξη των πραγμάτων (αιτιών) ), που είναι αυτά καθορισμένα, είτε τον τύπο του πράγματος (αιτίας) , που επιφέρει τον καθορισμό, είτε και τα δύο μαζί. Έτσι ο “Οικονομικός ντετερμινισμός” τείνει να σημαίνει ότι οικονομικοί παράγοντες είναι εκείνοι που καθορίζουν όλους τους άλλους, ο “Ιστορικός ντετερμινισμός” ότι τα ιστορικά συμβάντα είναι καθορισμένα, και ο “Κοινωνιολογικός ντετερμινισμός” να ισχυρίζεται ότι τα κοινωνικά γεγονότα είναι και αυτά καθορισμένα από κοινωνικούς παράγοντες
Παρ όλα αυτά είναι γεγονός πως μόνο επανερχόμενοι στην αρχαία ελληνική σκέψη του χαρακτήρα της αιτιοκρατίας μπορεί ο σημερινός χαρακτηρισμός “Ντετερμινισμός” να διαπεράσει την υποδιαίρεση κατά κλάδο ή θέμα και να μπορέσει κανείς να περιγράψει τον “αιτιώδη ντετερμινισμό” ο οποίος και τελικά σημαίνει το θεωρητικό σύστημα με το οποίο οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι τα διάφορα συμβάντα οφείλονται (καθορίζονται) κατά τρόπο αιτιολογικό . Βέβαια και αυτή η ιδέα σήμερα μπορεί να αντιτάσσεται στον “Στατιστικό ντετερμινισμό” ή στον “Θεολογικό ντετερμινισμό” όπου υποστηρίζονται θεωρίες πως τα γεγονότα καθορίζονται κατά τρόπο μη-αιτιολογικό. ΄
Έτσι παραμένει ακόμη σε συζήτηση κατά πόσο αυτοί οι τύποι καθορισμού μπορεί να εκλαμβάνονται ως “μη-αιτιολογικοί” ή κατά πόσο τέλος πάντων και σε εσχάτη ακόμη ανάλυση θα μπορούσε να διακριθεί κάποιος ειδικός τύπος αιτιότητας. Βέβαια δεν είναι και λίγοι εκείνοι που πρεσβεύουν ότι αφενός οι στατιστικές πιθανότητες θα πρέπει να ερμηνεύονται ως συνέπειες αυτών λόγω πολυπλοκότητας και αδυναμίας να απομονωθούν ανά περίπτωση, και αφετέρου ότι και οι υπερβατικοί καθοριστικοί παράγοντες θα πρέπει να προσμετρούνται στις αιτίες.
Μπορεί λοιπόν ο ντετερμινισμός να θεωρηθεί συμβατός με την ελεύθερη βούληση;
Ο ντετερμινισμός, ή αίτιοκρατία, είναι η άποψη, ότι αυτό πού συμβαίνει δεν θα μπορούσε να συμβεί διαφορετικά. Λαμβάνοντας υπόψη το παρελθόν, το παρόν δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικό: αυτό που συμβαίνει τώρα συμβαίνει λόγω των όσων συνέβησαν νωρίτερα. Η αιτιοκρατία, στην απόλυτη εκδοχή της, είναι ασυμβίβαστη με την ελεύθερη βούληση. Δεν έχουμε την ελευθερία να αλλάξουμε αυτό που έχει ήδη καθοριστεί από τις συνθήκες του παρελθόντος ή της ιστορίας.
Μιλώντας για την ελεύθερη βούληση αναφερόμαστε πάντα σε ανθρώπινα όντα. Κάποιος-α είναι ελεύθερος-η αν θα μπορούσε να είχε κάνει άλλα από αυτά που πραγματικά έκανε. Θα είχε πράξει διαφορετικά, αν θα μπορούσε να πράξει διαφορετικά, εφόσον του το επέτρεπαν κάποιες διαφορετικές συνθήκες. Ο ντετερμινισμός δέχεται ότι κάποιος θα είχε πράξει διαφορετικά από αυτό που πραγματικά έκανε, αν ο κόσμος ήταν διαφορετικός πριν κάποιος αποφασίσει για να πράξει κάτι..
Προκειμένου να ορίσουμε μια έννοια της ελευθερίας που να είναι συμβατή με μια ντετερμινιστική θεώρηση του κόσμου θα πρέπει να θέσουμε το ερώτημα ποιό μέρος αυτής της ελευθερίας είναι πραγματικά δικό μας. Μπορεί να νομίζουμε ότι είμαστε ελεύθεροι να σκεπτόμαστε και να ενεργούμε όπως μπορούμε, αλλά αυτό θα μπορούσε κάλλιστα να είναι ένα προϊόν ψυχολογικής χειραγώγησης και ιδεολογικής πλύσης εγκεφάλου. Η ελεύθερη βούληση θα πρέπει να είναι μια πραγματική επιλογή που κάνουμε, η οποία θα προέρχεται από τις δυνάμεις μας.
Ο αμερικανός φιλόσοφος X. Φράνκφουρτ στο άρθρο του με τίτλο «Ελευθερία της βούλησης και η έννοια του προσώπου» θέτει το ερώτημα σε τι συνίσταται η έννοια του προσώπου. Αυτό που διακρίνει ένα πρόσωπο από άλλες υπάρξεις, ανθρώπινες και ζωικές, είναι η ίδια η δομή της βούλησης του προσώπου. Όπως ο ίδιος λέει, είναι οι άνθρωποι μόνο που έχουν την ιδιότητα των «επιθυμιών δεύτερης τάξης» οι οποίες μπορεί να είναι διαφορετικές από τις επιθυμίες πρώτης τάξης, δηλαδή τις έκδηλες επιθυμίες. «Κανένα ον πλην του ανθρώπου, δεν φαίνεται να έχει την ικανότητα αναστοχαστικής αυτο-αξιολόγησης, που εκδηλώνεται με το σχηματισμό της δεύτερης τάξης επιθυμίας» (Φράνκφουρτ, 1971).
Ο Φράνκφουρτ* αναλύει την ελευθερία της βούλησης σαν μια δομή αποτελούμενη από δύο ειδών επιθυμίες:
-Μια επιθυμία α’ βαθμού, δηλ. η επιθυμία για ένα συγκεκριμένο πράγμα.
-Μια επιθυμία β’ βαθμού, δηλ. η επιθυμία να έχει ( ή να μην έχει!) την επιθυμία πρώτου βαθμού.
Η κρίσιμη έννοια για τον ορισμό του προσώπου είναι αυτή ακριβώς η επιθυμία β’ τάξης: κάποιος έχει την επιθυμία της β’ τάξης, όταν απλά θέλει να έχει μια επιθυμία η οποία να ταυτίζεται με τη βούλησή του. Σ’αυτή την περίπτωση ο Φράνκφουρτ ονομάζει τις επιθυμίες β’ βαθμού, «θελήσεις β’ βαθμού». Για τον Φράνκφουρτ οι θελήσεις δευτέρου βαθμού είναι που προσδιορίζουν την έννοια του προσώπου. Η έλλειψη βούλησης δευτέρου βαθμού, δηλαδή η έλλειψη στοχασμού και προβληματισμού πάνω στο τι είναι πραγματικό και αυθεντικό στις επιθυμίες μας, οδηγεί κάποιον στο να γίνει ένα άθυρμα. Ένα άθυρμα δεν έχει την ικανότητα για ελεύθερη βούληση..
Ένα πρόσωπο έχει την ελευθερία της δράσης (σε σχέση με μια πράξη Α), όταν έπραξε Α, και η θέλησή της ήταν να κάνει το Α, αλλά αν είχε θελήσει να κάνει κάτι άλλο, θα το είχε κάνει.
Ένα άτομο έχει την ελευθερία της βούλησης (σε σχέση με μια βούληση Β) όταν η θέλησή της είναι το Β, και η βούληση δεύτερου βαθμού της θα είναι επίσης το Β. Αν η βούληση β’ βαθμού της ήταν για κάτι άλλο, θα είχε θελήσει αυτό το άλλο.
Ένα πρόσωπο είναι ελεύθερο (σε σχέση με την πράξη Α και την βούληση Β) όταν κάνει την πράξη Α σαν αποτέλεσμα της βούλησης Β. Τότε το πρόσωπο αυτό έχει τόσο την ελευθερία της δράσης όσο και την ελευθερία της βούλησης.
Αυτή είναι μια αρμονική αντίληψη της ελευθερίας με την έννοια ότι οι επιθυμίες ενός ατόμου πραγματικά εκδηλώνονται στις ενέργειές του.
Ο Φράνκφουρτ δέχεται ότι ο ντετερμινισμός είναι συμβατός με την αντίληψή του για την ελευθερία της βούλησης. «H αντίληψη μου για την ελευθερία της βούλησης φαίνεται να είναι ουδέτερη όσον αφορά το πρόβλημα της αιτιοκρατίας. Είναι λογικά κατανοητό και πιθανό να είναι αιτιακά καθορισμένο το ότι ένα άτομο είναι ελεύθερο να επιθυμεί αυτό που θέλει να επιθυμεί. Αν αυτό είναι κατανοητό, τότε ενδέχεται να είναι αιτιακά καθορισμένο ότι ένα άτομο κατέχει την ελευθερία της βούλησης. Δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα αμελητέο παράδοξο, η άποψη ότι είναι αποφασισμένο, αναπόφευκτο και πέρα από τον έλεγχό τους, ότι ορισμένοι άνθρωποι έχουν ελεύθερη βούληση και άλλοι δεν έχουν».
Και οι δύο περιπτώσεις, ότι η ελεύθερη βούληση κάποιου είναι αιτιακά προσδιορισμένη ή ότι είναι προϊόν της τύχης, είναι δυνατές. Αλλά και οι δύο συμφωνούν με τη σύλληψη του Φράνκφουρτ για την ελευθερία. Η ελευθερία του ατόμου είναι ένα σύστημα που συναρτάται από την ελευθερία της βούλησης και από την ελευθερία της δράσης. Είτε αυτές οι δύο είναι αιτιακά καθορισμένες είτε όχι, αυτό δεν αλλάζει τη σημασία αυτής της ελευθερίας.
