μια φιλική γλωσσική παρατήρηση

Ο Βάρναλης είναι ο παραλήπτης. Αποστολέας της επιστολής είναι ο Ελισαίος Γιανίδης, μια μεγάλη μορφή του δημοτικισμού. Αξίζει να πούμε δυο λόγια γι’ αυτόν. Το πραγματικό του όνομα ήταν Σταμάτης Σταματιάδης. Γεννήθηκε στο Νιχώρι του Βοσπόρου το 1865, σπούδασε γεωπονία, χημεία και μαθηματικά (όπου έκανε και διδακτορικό), εργάστηκε στην εκπαίδευση (απολύθηκε από το Βαρβάκειο επειδή έλεγε στα παιδιά να μην κλίνουν «η Κίνα της Κίνης»), και είχε σημαντικό έργο σε δυο τομείς που δεν τους είχε σπουδάσει, τη γλώσσα και τη βυζαντινή μουσική. Το βιβλίο του «Γλώσσα και ζωή» (1908 και 2η έκδοση 1915) γαλούχησε γενεές δημοτικιστών και αξίζει να διαβαστει και σήμερα, ανάμεσα στ’ άλλα και για να χαρεί ο αναγνώστης τον λόγο ενός μάστορα και τα επιχειρήματα ενός καθαρού μυαλού.

Στη δεκαετία του 1930, όταν δηλαδή γράφεται η επιστολή, ο Γιανίδης (εδώ φωτογραφία του) είναι πια ηλικιωμένος, αλλά εξακολουθεί να παρακολουθεί τα γλωσσικά και να τα σχολιάζει (στον παλιό μου ιστότοπο έχω βάλει ένα άρθρο του εκείνης της εποχής).

Ιδού λοιπόν η επιστολή (αριστερά βλέπετε φωτογραφία της πρώτης σελίδας)

Νέα Σμύρνη 40-5
11-10-3x

Φίλε κύριε Βάρναλη,

Σας διαβάζω με πολυ ενδιαφέρον.

Ασχέτως με την ουσία, ζητω τη φιλική-σας άδεια να σας κάμω μια παρατήρηση γλωσσική. Η αγάπη μου στη δημοτικη με αναγκάζει και ελπίζω ότι δε θα με παρεξηγήσετε.

Γράφετε:
δε γίνανε για όφελος ολίγων κηφήνων μα για όφελος δικό του            2 Οκτωβρίου

δεν μπορεί να ιδεί ό,τι θέλει μα ό,τι του δείξουν (9 Οκτ.)

Δεν κατάστρεψε πολιτισμό αιώνων μα δημιούργησε (11 Οκτ)

να μην είναι ο δούλος μα ο κύριος της μηχανής (11 Οκτ.)

Λίγα δείγματα στην τύχη. Συστηματικα και χωρις εξαίρεση γράφετε μα εκει που νομίζω πως χρειάζεται παρά. Ποτε στην ομιλία-μας δε λέμε «δεν είναι αυτος μα είναι ο άλλος» – Δεν είναι αυτος παρά είναι ο άλλος. Είναι το γερμανικό sondern.

Ίσως έχετε ενάντια γνώμη και το γράφετε απο πεποίθηση. Τότε σέβομαι τη γνώμη-σας. Αν όμως είναι απο συνήθεια (και το θεωρώ μια κακη μετάφραση του αλλά της καθαρέβουσας), τότε θα σας παρακαλέσω να το προσέξετε. Έλαβα αυτο το θάρρος απο αγάπη της δημοτικης. Αλλου βέβαια είναι στη θέση-του το μα, όταν σημαίνει όμως (aber). Π.χ. Μα εργοστάσια έχει και η Αγγλία … Μα αυτό γίνεται και στη Γερμανία!

Ο Γληνος δεν το κάνει αυτο το λάθος –δηλαδη αυτο που νομίζω λάθος- και θαρρω πως εγω του το έχω υποδείξει και το παραδέχτηκε. Αν προσέξετε στα άρθρα-του θα βρείτε παντου το παρα στις όμοιες περίπτωσες. Επίσης έχει παραδεχτει την παρατήρησή μου ο Τριανταφυλλίδης.

Έχω γράψει γι’ αυτό στην «Αναγέννηση» (Η Τονικη Μεταρύθμιση και άλλα γραμματικα) και στα «Γλωσσικα Πάρεργα».

Με φιλία και εκτίμηση

Ελισαίος Γιανίδης

Ο Γιανίδης, με το θάρρος που του δίνει η διαφορά της ηλικίας (είναι 18 χρόνια μεγαλύτερος από τον Βάρναλη) και η τριβή του με τα γλωσσικά θέματα, κάνει μια γλωσσική υπόδειξη στον Βάρναλη, που είναι βέβαια αναγνωρισμένος συγγραφέας -μάλιστα την περίοδο εκείνη μεσουρανεί στο ελληνικό λογοτεχνικό στερέωμα, έχοντας μόλις δώσει τα καλύτερα έργα του. Βέβαια, η υπόδειξη του Γιανίδη είναι πολύ ευγενικά (και σωστά) διατυπωμένη: αν αυτό που γράφετε το γράφετε έτσι από πεποίθηση, κρατήστε το’ αν όμως το κάνετε από συνήθεια, ξανασκεφτείτε το.

Θα προσέξατε ότι στη μεταγραφή του κειμένου έβαλα χρονολογία 193x. Το έκανα επίτηδες, σαν εισαγωγή για την αρχειονομική, ας πούμε, πτυχή του άρθρου. Ας δούμε ξανά σε μεγέθυνση το αντίστοιχο τμήμα της επιστολής:

Εδώ έχω δύο ερωτήσεις. Καταρχάς, τι είναι αυτό το «Νέα Σμύρνη 40-5» αντί για οδό και αριθμό ή κάτι άλλο; Το έχετε ξανασυναντήσει; Έχω μεγάλη περιέργεια να μάθω τι εννοεί ο Γιανίδης.

Κατά δεύτερο λόγο, ποια είναι η χρονολογία της επιστολής; Πότε γράφτηκε το γράμμα; (Εγώ ξέρω την απάντηση, αλλά σκεφτείτε ανεπηρέαστοι: ποια χρονολογία βλέπετε;)

Μέχρι να το σκεφτείτε, να επιστρέψουμε στα γλωσσικά.

Θα προσέξατε ίσως κάτι ασυνήθιστο στην επιστολή. Ο Γιανίδης χρησιμοποιεί το δικό του σύστημα τονισμού, το οποίο είναι μονοτονικό, αλλά με δυο διαφορές ως προς το σημερινό: α) Δεν βάζει τόνο στις (πολυσύλλαβες) λέξεις που τονίζονται στη λήγουσα, και β) τα εγκλιτικά τα ενώνει με παύλα με τη λέξη που προηγείται: τη φιλική-σας άδεια, η αγάπη-μου.

Αυτή η δεύτερη σύμβαση εφαρμοζόταν από αρκετούς μονοτονιστές και μάλιστα αρχικά υπήρχε η σκέψη να υιοθετηθεί επίσημα στο μονοτονικό που καθιερώθηκε το 1982, αλλά, όπως έχουμε γράψει, τελικά ο Εμμανουήλ Κριαράς έκρινε, ίσως σωστά, ότι οι περιπτώσεις σύγχυσης (π.χ. το βιβλίο σας το έστειλα -είναι «το βιβλίο-σας» ή «σάς το έστειλα»;) ήταν σχετικά λιγοστές, ενώ αν καθιερωνόταν η λύση αυτή, το κείμενο θα γέμιζε παυλίτσες.

Επίσης, έχει και μερικές ορθογραφικές αποκλίσεις από τη σημερινή ορθογραφία (καθαρέβουσα, μεταρύθμιση). Ωστόσο, προσέξτε ότι ο Γιανίδης, όταν παραθέτει αποσπάσματα από τα κείμενα του Βάρναλη στην εφημερίδα, τα γράφει σε πολυτονικό.

Στην ουσία της υπόδειξής του, ο Γιανίδης ίσως είχε δίκιο εκείνη την εποχή, αλλά δεν ξέρω αν η διάκριση ανάμεσα στο «μα» και στο «παρά» ήταν και τότε τόσο σαφής όσο η αντίστοιχη ανάμεσα στο aber και στο sondern στα γερμανικά.

Στην επιστολή ο Γιανίδης δεν αναπτύσσει πλήρως την επιχειρηματολογία του -παραπέμπει βέβαια στα έργα του, που ο Βάρναλης ασφαλώς θα τα είχε πρόχειρα (ήταν κι αυτός συνεργάτης του περιοδικού «Αναγέννηση» του Γληνού). Για να τη συνοψίσω, ο Γιανίδης λέει ότι όταν έχουμε έννοιες αντιφατικές, που η άρνηση της μιας φέρνει τη θέση της άλλης, πρέπει να χρησιμοποιούμε το «παρά», π.χ. «δεν κάθεται παρά δουλεύει», εφόσον ή θα κάθεσαι ή θα δουλεύεις. Όταν πάλι έχουμε έννοιες απλώς ενάντιες, τότε πρέπει να βάλουμε το «μα», π.χ. «δεν κάθεται, μα δεν καταφέρνει και τίποτα». Στην περίπτωση αυτή ταιριάζει και το «όμως». Εδώ, λέει ο Γιανιδης, δεν έχουμε δυο εναλλακτικές αλλά τρεις: να κάθεται, να δουλεύει αποτελεσματικά, και να δουλεύει χωρίς να καταφέρνει τίποτα.\

Κι έτσι, ο Γιανίδης θεωρεί απαράδεκτες προτάσεις όπως «Όχι με λόγια, μα με έργα», «όχι μόνο στην ποίηση, μα και στο πεζό», και πιστεύει πως η σωστή σύνταξη είναι: Όχι με λόγια, παρά με έργα και Όχι μόνο στην ποίηση παρά και στο πεζό. Αυτός πράγματι ήταν ο τρόπος της γνήσιας δημοτικής τότε -που φαίνεται και από λαϊκές παροιμίες όπως «Δεν τόχω γω που πνίγομαι, παρά που μπουνατσάρει.

Σήμερα βέβαια τον σύνδεσμο «παρά» τον χρησιμοποιούμε πολύ λιγότερο, ενώ το «μα» στον γραπτό λόγο ακόμα πιο λίγο -εννοώ τα μη λογοτεχνικά κείμενα. Η δημοτική έχει μεν κερδίσει οριστικά τον πόλεμο κατά της καθαρεύουσας, όμως έχασε και κάμποσες μάχες, και μια από αυτές ήταν η επικράτηση του «αλλά» αντί για το «μα». (Ήδη το 1946, στο συντακτικό του ο Τζάρτζανος, ενώ δίνει δίκιο στον Γιανίδη, λέγοντας ότι κανονικά χρησιμοποιείται ο «παρά» στις προτάσεις αυτές, παρατηρεί ωστόσο ότι οι λογοτέχνες χρησιμοποιούν χωρίς πρόβλημα και το «μα/αλλά»).

Ας ξαναπάμε στην αρχειονομική διάσταση του θέματος. Στον κατάλογο του αρχείου Βάρναλη, που έχει επιμεληθεί θαυμάσια η κ. Θεανώ Μιχαηλίδου, η επιστολή αυτή έχει χρονολογηθεί 11 Οκτωβρίου 1939. Και πράγματι, 39 φαίνεται να γράφει ο Γιανίδης -ας το ξαναδούμε:

Ο τελευταίος αριθμός της δεύτερης σειράς δεν είναι γραμμένος με σταθερό χέρι, αλλά αν ήταν να διαλέξουμε, βασιζόμενοι μόνο σε αυτό το στοιχείο, θα λέγαμε ότι είναι εννιάρι, έτσι δεν είναι; Κάποιοι μπορεί να διάλεγαν το 7, δηλ. 37. Και για 4 ή για 5 μπορείς να το πεις -αλλά στην αποπάνω αράδα βλέπουμε πως ο Γιανίδης το 4 και το 5 το γράφει πολύ διαφορετικά, ιδίως το 4, έτσι δεν είναι;

Κι όμως, η σωστή χρονολόγηση είναι 1934!

Βλέπετε, υπάρχει μια λεπτομέρεια που δεν σας την είπα, ότι η επιστολή στάλθηκε από τον Γιανίδη στα γραφεία της εφημερίδας Ελεύθερος Άνθρωπος.

Το 1939 ο Ελεύθερος Άνθρωπος ή είχε κλείσει ή φυτοζωούσε (οι πηγές διίστανται), πάντως ο Βάρναλης δεν συνεργαζόταν πια με την εφημερίδα αυτή. Οπότε, δεν μπορεί να είναι 1939, σκέφτηκα όταν το είδα.

Το 1937 η εφημερίδα έβγαινε, αλλά ο Βάρναλης δεν ήταν συνεργάτης της. Μάλιστα, καθώς η χώρα είχε καθεστώς δικτατορίας, ο Βάρναλης δεν θα μπορούσε να υπογράφει τίποτα.

Το 1934 και το 1935 η εφημερίδα επίσης έβγαινε και δικτατορία δεν υπήρχε, και η απάντηση είναι πως η επιστολή γράφεται το 1934, διότι τότε ήταν που ο Βάρναλης συνεργαζόταν με τον Ελεύθερο Άνθρωπο, στον οποίο δημοσίευσε τις εντυπώσεις του από το ταξίδι του στη Μόσχα, που τις επιμελήθηκα και τις έβγαλα σε βιβλίο πέρυσι («Τι είδα εις την Ρωσσίαν των Σοβιέτ«). Οι φράσεις που παραθέτει ο Γιανίδης στο γράμμα του είναι αυτολεξεί παρμένες από τις αντίστοιχες δημοσιεύσεις.

Υπέδειξα τη λάθος χρονολόγηση στην κυρία Μιχαηλίδου και στην επόμενη έκδοση του καταλόγου θα διορθωθεί. Τέτοια λάθη είναι πολύ εύκολο να γίνουν, αφού όταν κάποιος έχει να χρονολογήσει χίλια τεκμήρια δεν μπορεί να αφιερώσει τόση ώρα στο καθένα. Ο γραφικός χαρακτήρας του Γιανίδη ή ίσως το τρεμάμενο χέρι του έκανε ένα τεσσάρι εντελώς διαφορετικό από τα άλλα δύο που βλέπουμε (ένα στον φάκελο και ένα στην επιστολή) και παραπλάνησε τους αρχειοθέτες.

Πάντως, ο Βάρναλης δεν αγνόησε την υπόδειξη του Γιανίδη, αλλά ούτε και την υιοθέτησε εντελώς. Εννοώ ότι σε επόμενα άρθρα του βλέπουμε να χρησιμοποιεί σποραδικά τον σύνδεσμο «παρά» (π.χ. δεν είναι μονάχα άνθρωπος του «λόγου» παρά και της δράσης) αλλά σε άλλες ανάλογες προτάσεις να εξακολουθεί να έχει τον «μα».

Αν αξιωθώ, σε επόμενο άρθρο θα ανεβάσω κάτι εκτενέστερο από τα έργα του Γιανίδη για να το συζητήσουμε.