Πέμπτη 07.01.16 | kefaloniapress
Ετοιμάζεται διεθνής παραγωγή ντοκιμαντέρ για την Ομηρικη Ιθάκη της Κεφαλονιας!
Αγαπητοί μας φίλοι και φίλες η συγκεκριμένη δημοσίευση αποτελεί το πρώτο τμήμα μιας τριλογίας που θα ακολουθήσει και αποτελεί ένα μικρό τμήμα μιας συνολικής εργασίας που έχει συνταχθεί στην Αγγλική γλώσσα για να υποστηρίξει την θεματολογία ενός ντοκιμαντέρ που μας έχει προταθεί να γίνει σε συνεργασία με ένα μεγάλο τηλεοπτικό οργανισμό του εξωτερικού.
Ο σκοπός αυτής της προσπάθειας είναι να απευθυνθούμε σε κάθε Έλληνα και φιλέλληνα όπου γης που θα μπορούσε να βοηθήσει για την εξεύρεση των αναγκαίων πόρων που απαιτούνται προκειμένου να συνεχισθεί η αρχαιολογική έρευνα και να προστατευθούν από τις φυσικές καταστροφές αλλά και από την λήθη των ανθρώπων όσα η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως στο νησί μας ή θα μπορέσει να φέρει στο μέλλον. Αυτό μπορούμε να κάνουμε από την μεριά μας αυτή την στιγμή.
Μακάρι να μπορούσαμε να κάνουμε περισσότερα. Ξέρουμε ότι οι καιροί ου μενετοί αλλά ξέρουμε πως δεν είμαστε μόνοι μας. Ας ενώσουμε τις δυνάμεις μας, υπάρχει μια καλύτερη Ελλάδα που αξίζει τουλάχιστον να την ζήσουν οι νέες γενιές που έρχονται.
Οι “ομιλούσες εικόνες” της Ομηρικής τοπογραφίας.
σκέδασ᾽ ἠέρα, εἴσατο δὲ χθών· (Οδ ν 352)
“σκόρπισε η καταχνιά και φάνηκαν οι τόποι.”
Είναι γεγονός ότι η εγκυρότητα της Ομηρικής τοπογραφίας αμφισβητήθηκε από τα πρώιμα ιστορικά χρόνια και συνεχίζεται αμείωτη ως τις ημέρες μας. Η διαρκής αμφισβήτηση για την πατρότητα, τους χρόνους της γένεσης, της σύνθεσης ή της ανασύνθεσης των Ομηρικών επών δεν επέτρεψε την εξαγωγή στέρεων συμπερασμάτων καθιστώντας εκ προοιμίου αμφισβητήσιμη την κάθε νέα πρόταση.
Για την νησιωτική περιοχή της δυτικής Ελλάδος το μεγαλύτερο πρόβλημα της Ομηρικής τοπογραφίας δεν ήταν μόνο το ζήτημα της Ομηρικής Ιθάκης αυτής καθεαυτής και το περίεργο ανακάτωμα των νησιών ή ονόματα ομηρικών νησιών που χάθηκαν (Δουλίχιον, Σάμος, Αστερίς) ή τα νέα ονόματα (Κεφαλληνία, Λευκάς) που εμφανίστηκαν στα ιστορικά χρόνια, αλλά η παντελής αδυναμία των αρχαίων σχολιαστών και περιηγητών, όπως βεβαίως και των νεοτέρων, να εντοπίσουν επί της σημερινής Ιθάκης πέραν των άλλων τουλάχιστον εκείνα τα δύο κεντρικά τοπόσημα – σφραγίδες που η θεά Αθηνά τα υπέδειξε με τόσο απόλυτο τρόπο στον Οδυσσέα για να αναγνωρίσει την πατρίδα του, δηλαδή το διάσημο για την εποχή του, πανύψηλο, δασοσκεπές και πανταχόθεν ορατό (ακόμη και κάτω από το ακρωτήριο Φεές [Κατάκολο] της Πελοποννήσου) όρος Νήριτον και το πανέμορφο (θαύμα ιδέσθαι) θολωτό, ευρύχωρο και γεμάτο τρεχούμενα νερά σπήλαιο των νυμφών αφιερωμένο στις Ναϊάδες, (τις νύμφες των ρεόντων υδάτων).
Είναι γνωστόν ότι κυρίως κατά την Αλεξανδρινή εποχή (Ελληνιστική περίοδο 323-31 π.Χ.) αλλά και αργότερα επιχειρήθηκε να γίνει μια προσαρμογή των ομηρικών κειμένων διορθώνοντας, προσθέτοντας ή αφαιρώντας στίχους όπως στην περίπτωση της αρχικά «ευρείας Ιθάκης»[1] που προέκυψε τελικά να είναι «ουδ ευρεία» (για να ταιριάζει με το μέγεθος της Ιθάκης των ιστορικών χρόνων) ή στην περίπτωση της περιγραφής της Αστερίδος [2] που προστέθηκε ολόκληρος στίχος [μεσσηγὺς Ἰθάκης τε Σάμοιό τε παιπαλοέσσης,](οδ.δ.845) προκειμένου να «ανακαλυφθεί» στην θέση της σημερινής βραχονησίδας Δασκαλιό η αναζητούμενη νήσος Αστερίδα για να προσαρμοστεί κατά κάποιο τρόπο η τοπογραφία του κειμένου με την τοπογραφία της Ιθάκης των ιστορικών χρόνων.
Στην περίπτωση όμως του Σπηλαίου των Νυμφών, λόγω των πολλών φωτογραφικών λεπτομερειών που αναφέρει το ομηρικό κείμενο, δεν ήταν δυνατόν να τροποποιηθεί εκ βάθρων ένα έντονα περιγραφικό κείμενο με τόσες λεπτομέρειες και τόσους πολλούς στίχους για να ταιριάξει με κάποιο σπήλαιο της Ιθάκης των ιστορικών χρόνων, που ούτως ή άλλως δεν υπήρξε. Για αυτό το λόγο οι αρχαίοι σχολιαστές προτίμησαν να παραδεχθούν όπως πχ ο περιηγητής Κρόνιος,[3] ότι τέτοιο σπήλαιο ουδέποτε υπήρξε στην Ιθάκη, ή όπως ο Στράβων [4] ο οποίος μας πληροφορεί ότι τέτοιο σπήλαιο δεν υφίσταται στην Ιθάκη και η αιτία πρέπει να είναι κάποια μεταβολή που έχει πιθανόν συμβεί και όχι από την άγνοια του Ομήρου. Επίσης ό νεοπλατωνιστής φιλόσοφος Πορφύριος,[5] στο περίφημο έργο του «Περί του εν Οδυσσεία των Νυμφών άντρου», αφού και αυτός επιβεβαίωσε την ανυπαρξία τέτοιου σπηλαίου στην Ιθάκη της εποχής του, υποστήριξε ότι οι περιγραφές του Ομήρου είχαν καθαρά συμβολικό χαρακτήρα και ότι πρόκειται για ένα ποιητικό κατασκεύασμα.
Το βέβαιο είναι ότι σύμφωνα με τον Στράβωνα ήδη στην εποχή του (1ος αιώνας μΧ) υπήρξαν σοβαρότατες διαφωνίες για το Ομηρικό παρελθόν της Κεφαλληνίας και της Ιθάκης αναγκάζοντάς τον με αφορμή την υπόθεση του σπηλαίου των Νυμφών να αναφέρει χαρακτηριστικά:
Οὐ γὰρ εὐκρινῶς ἀποδίδωσιν ὁ ποιητὴς οὔτε περὶ τῆς Κεφαλληνίας οὔτε περὶ τῆς Ἰθάκης καὶ τῶν ἄλλων πλησίον τόπων, ὥστε καὶ οἱ ἐξηγούμενοι διαφέρονται καὶ οἱ ἱστοροῦντες. (C 454)
“Επειδή ο ποιητής δεν εκφράζεται καθαρά είτε για την Κεφαλληνία είτε για την Ιθάκη και άλλα μέρη κοντινά τους έτσι τόσο οι σχολιαστές όσο και οι ιστορικοί διαφωνούν μεταξύ τους.”
Το τι πραγματικά συνέβη στην δυτική νησιωτική Ελλάδα και έγινε αυτό το απίθανο ανακάτωμα των ονομασιών που φέρουν σήμερα τα νησιά των Ιονίων νήσων είναι όντως μια πολύ ενδιαφέρουσα υπόθεση η οποία αρχίζει να βρίσκει σταδιακά τις πρώτες πειστικές απαντήσεις.
Η επιστημονική εργασία αλλά αδημοσίευτη ακόμη του αρχαιολόγου Οδυσσέα Μεταξά που τιτλοφορείται «η Βιογραφία της Οδύσσειας», το βιβλίο του Δρ. Βαγγέλη Πανταζή «Η Ομηρική Ζάκυνθος, οι «ιερές» Εχίνες και το μυστήριο του χαμένου Δουλιχίου», εκδ. Περίπλους, Αθήνα 2002, και οι θεματικές εργασίες του Δρ. της ιστορίας Πέτρου Πετράτου κινούνται προς αυτήν την κατεύθυνση καταθέτοντας νέες προτάσεις στα πλαίσια της προετοιμασίας και της προτεινόμενης θεματολογίας του επικειμένου συνεδρίου που θα αφορά την «βιογραφία» των Ομηρικών επών και την Μυκηναϊκή τοπογραφία στην δυτική Ελλάδα.
Στις επόμενες αναρτήσεις που θα ακολουθήσουν θα επιχειρήσουμε να σας αποδείξουμε ότι η τοπογραφία των επών (παρά τις όποιες παρεμβάσεις υπέστησαν στα ιστορικά χρόνια) αποτελεί ίσως την πλέον έγκυρη και ξεκάθαρη «εικόνα» της ύστερης εποχής του χαλκού που θα μπορούσαμε ποτέ να είχαμε.
Ήταν τόσο έγκυρη και επίκαιρη για την εποχή της η λήψη της σχετικής «φωτογραφικής» αποτύπωσης ( της ύστερης εποχής του χαλκού) που κατά την άποψή μας δεν αφήνει κανένα ερωτηματικό πότε έγινε και για ποιο λόγο έγινε.
Σήμερα μπορούμε να πούμε ότι ο τότε «φωτογράφος» και κατ’ επέκταση ο(οι) συντάκτης(ες), ο(οι) συμπιλιστής(ες) του έπους φαίνεται να γνωρίζει (γνωρίζουν), με πολλές λεπτομέρειες μάλιστα, το περιβάλλον της εποχής του χαλκού μέσα στο οποίο έζησε (έζησαν). Αυτό το περιβάλλον γνωρίζουν και πολύ απλά και αυτονόητα αυτό περιγράφουν. Εκ του γεγονότος αυτού σήμερα είναι κατανοητό και ερμηνεύσιμο γιατί δεν είχε (είχαν) γνώση, σχέση και επαφή με την ονοματολογία των νησιών έτσι όπως διαμορφώθηκε στα ιστορικά χρόνια.
Η φυσιολογικά αναμενόμενη αξιοπιστία της τοπογραφίας του κειμένου για την αληθοφανή εξιστόρηση των σκηνών του έπους επιβεβαιώνεται πανηγυρικά μέσα από δεκάδες άλλες επιμέρους «εικόνες υψηλής ανάλυσης» από εκείνη την χρονική περίοδο που επαληθεύουν με αφοπλιστικό τρόπο την συνολική της εικόνα ακόμη και σε ζητήματα που έχουν να κάνουν με την αλληλουχία, τον προσανατολισμό και τους χρόνους των αποστάσεων που μεσολαβούν από τόπο σε τόπο, όπως και εξεζητημένες λεπτομέρειες που αφορούν την φυσιογνωμία και την μορφολογία τους, (βλέπε πεζοπορικές διαδρομές, περιγραφή σπηλαίου των νυμφών, λιμάνι ρείθρου, άστυ κτλ.).
Ακολουθώντας λοιπόν την μεθοδολογία (προτροπή) της θεάς Αθηνάς : ἀλλ᾽ ἄγε τοι δείξω Ἰθάκης ἕδος, ὄφρα πεποίθῃς, αξίζει τον κόπο να ξαναδοκιμαστεί έστω και μετά από την παρέλευση 3200 και πλέον χρόνων η πιθανότητα της αποκάλυψης της Ιθάκης της εποχής του χαλκού εάν μπορεί να γίνει, όχι μόνο αρχαιολογικά …, αλλά και με τον ίδιο ακριβώς τρόπο!.
Οι «ομιλούσες εικόνες» των τοπίων της Ιθάκης του Οδυσσέως που πρέπει να προσκομισθούν θα πρέπει να είναι εδώ τόσο μοναδικές και τόσο εντυπωσιακές που θα πρέπει να έχουν την δυνατότητα από μόνες τους όπως ακριβώς περιγράφεται στο έπος «να σκορπίσουν την καταχνιά και να αποκαλυφτούν οι τόποι» (σκέδασ᾽ ἠέρα, εἴσατο δὲ χθών) επιβεβαιώνοντας τις ομηρικές περιγραφές που στην θέα τους και μόνον να μπορεί κάποιος να αναγνωρίζει σε ποιόν τόπο βρίσκεται.
Αλήθεια πόσο αληθινή, ρεαλιστική και αξιόπιστη θα μπορούσε να ήταν αυτή η ακραία υπόθεση που δοκιμάζει τρόπο τινά την ορθολογιστική μας σκέψη; Υπάρχουν όντως «ομιλούσες εικόνες» με αυτό το τόσο ιδιαίτερο ειδικό βάρος αντίστοιχες μιας αρχαιολογικής τεκμηρίωσης;
Πριν δώσουμε την απάντηση ξέρουμε πολύ καλά πως πολλοί που μας έκαναν την τιμή να διαβάσουν μέχρι εδώ αυτό το κείμενο μόλις τώρα είπαν ε….. όχι άλλες ευφάνταστες ιστορίες….αρκετά… αυτά μας τα είπαν και άλλοι και προφανώς δεν θα συνεχίσουν την ανάγνωση παρακάτω.Τους κατανοούμε απόλυτα διότι ενδεχομένως το ίδιο θα κάναμε και εμείς κάτω από τις ίδιες συνθήκες. Για όλους εκείνους όμως που περισσότερο από περιέργεια θα συνεχίσουν την ανάγνωση καλό θα ήταν να διερωτηθούμε μαζί τους.
Εάν ο βασικός κορμός των Ομηρικών επών σύμφωνα και με τις νέες επιβεβαιωτικές έρευνες συγκροτείται σε μεγάλο βαθμό από συνθέσεις της ύστερης εποχής του χαλκού το πλέον λογικό δεν θα ήταν να είχαν τουλάχιστον για την εποχή τους μια αληθή ή έστω αληθοφανή τοπογραφία για να υπάρχει μια αξιοπιστία στην αφήγηση; Ακόμη και σε ένα παραμύθι που λές σε ένα μικρό παιδί δεν μπορείς να του λες οτι περπατούσαμε στην παραλία της Θεσσαλονίκης και είδαμε την Ακρόπολη, θα του πεις οτι περπατούσαμε στην παραλία της Θεσσαλονίκης και είδαμε τον Λευκό Πύργο. Ούτε μπορείς να του πεις οτι κάτω από την Ακρόπολη επισκεφθήκαμε το θέατρο της Επιδαύρου, θα του πεις οτι επισκεφτήκαμε το θέατρο (ωδείο) του Ηρώδου του Αττικού. Η τοπογραφία αυτή καθαυτή αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο μιας αξιόπιστης αφήγησης έστω και εάν αυτό είναι ένα παραμύθι για μικρά παιδιά. Εδώ όμως δεν ομιλούμε για παραμύθια αλλά για τα Ομηρικά έπη που αποτέλεσαν τουλάχιστον για τους αρχαίους Έλληνες την πλέον αξιόπιστη βάση για την εκπαίδευσή τους.
Η απάντηση λοιπόν όσο και εάν φαίνεται εξωπραγματική, είναι: ναι υπήρχαν τότε και εξακολουθούν οι ίδιες απαράλλακτες εικόνες να υπάρχουν και σήμερα, παράγοντας ακριβώς τα ίδια συμπεράσματα και τα ίδια συναισθήματα. Το μόνο πρόβλημα που υπήρχε και υπάρχει μέχρι σήμερα ήταν και είναι η βαριά ομίχλη των σκοτεινών αιώνων που κάλυπτε και εξακολουθεί να καλύπτει μέχρι και σήμερα τα τοπία της προϊστορικής Ελλάδος.
Οι «ομιλούσες εικόνες» που αναδύονται μέσα από τις περιγραφές του ομηρικού κειμένου είναι εκεί – ήταν πάντα εκεί – για να κληθούν για μια ακόμη φορά, όπως τότε, έτσι και τώρα, να μας αποκαλύψουν τους τόπους και να μας οδηγήσουν με ασφάλεια στα ίχνη του Οδυσσέα.
Ας επαναφέρουμε λοιπόν για μια ακόμη φορά στην μνήμη μας το ομηρικό κείμενο με όλες τις πληροφορίες που μας μεταφέρει.
Η θεά Αθηνά όταν φτάνει ο Οδυσσέας στην πατρίδα του δεν την αναγνωρίζει και τότε η θεά Αθηνά για να τον πείσει ότι είναι όντως στην Ιθάκη τι κάνει; Του δείχνει δύο από τα πλέον χαρακτηριστικά και μοναδικά τοπία της πατρίδας του που στην θέα τους θα ήταν αδύνατον για όποιον τα ήξερε να μην τα αναγνωρίσει
ἀλλ᾽ ἄγε τοι δείξω Ἰθάκης ἕδος, ὄφρα πεποίθῃς.
Φόρκυνος μὲν ὅδ᾽ ἐστὶ λιμήν, ἁλίοιο γέροντος,
ἥδε δ᾽ ἐπὶ κρατὸς λιμένος τανύφυλλος ἐλαίη·
ἀγχόθι δ᾽ αὐτῆς ἄντρον ἐπήρατον ἠεροειδές,
ἱρὸν νυμφάων, αἳ νηϊάδες καλέονται·
τοῦτο δέ τοι σπέος ἐστὶ κατηρεφές, ἔνθα σὺ πολλὰς
ἔρδεσκες νύμφῃσι τεληέσσας ἑκατόμβας·
τοῦτο δὲ Νήριτόν ἐστιν ὄρος καταειμένον ὕλῃ.” (οδ ν 344-351)
Αλλά εμπρός, θα σου δείξω τις τοποθεσίες της Ιθάκης για να πειστείς.
Αυτό εδώ είναι το λιμάνι του Φόρκυνος, του θαλάσσιου γέροντα,
Αυτή εδώ στην άκρη του λιμανιού είναι η στενόφυλλη ελιά
Και κοντά της είναι ωραίο σπήλαιο και σκοτεινό
ιερό των Νυμφών οι οποίες καλούνται Ναϊάδες
Αυτό είναι το σπήλαιο το ευρύχωρο και θολωτό,
όπου εσύ θυσίαζες προς τιμήν των Νυμφών τέλειες εκατόμβες
Και εκείνο είναι το όρος Νήριτον κατάφυτο από δένδρα
Ποια λοιπόν ήταν αυτά τα δύο τόσο σημαντικά γνωστά και ξεχωριστά σημάδια –ορόσημα της τοπογραφίας της Ομηρικής Ιθάκης που στην θέα τους και μόνο θα ήταν δυνατόν να αναγνωρίσει ο Οδυσσέας με αδιαμφισβήτητο τρόπο την πατρίδα του;
Σύμφωνα με την θεά Αθηνά, την θεά της σοφίας και της γνώσης, το ένα ήταν το περίφημο Σπήλαιο των νυμφών, αφιερωμένο στις Ναϊάδες, στο λιμάνι του Φόρκυνα και το άλλο ήταν το επίσης περίφημο όρος Νήριτον που το επικαλέστηκε ο Οδυσσέας στον βασιλιά των Φαιάκων Αλκίνοο ως το σημείο αναγνώρισης της πατρίδας του. ναιετάω δ᾽ Ἰθάκην ἐυδείελον·ἐν δ᾽ ὄρος αὐτῇ Νήριτον εἰνοσίφυλλον, ἀριπρεπές· (κατοικώ στην περίβλεπτη Ιθάκη πάνω σ’ αυτήν υπάρχει ένα μεγαλοπρεπές και σύδενδρο όρος το Νήριτον).
Ας επισκεφτούμε λοιπόν στις επόμενες αναρτήσεις που θα ακολουθήσουν αυτά τα δύο τοπόσημα.
Εδώ και εάν ισχύει αυτό που λένε οι Κινέζοι «μια εικόνα χίλιες λέξεις».!!!
«ἀλλ᾽ ἄγε τοι δείξω Ἰθάκης ἕδος, ὄφρα πεποίθῃς». (οδ ν 344) «αλλά εμπρός θα σου δείξω τις τοποθεσίες της Ιθάκης για να πειστείς»
Υποσημειώσεις
1.Δρ.Βαγγέλης Πανταζής,«Το μέγεθος της Ομηρικής Ιθάκης» Κεφαλληνιακά Χρονικά (τόμος 8ος)
Μέχρι πρόσφατα σοβαρούς προβληματισμούς είχε προξενήσει ο επίδικος στίχος περί της οὐδ᾽ εὐρεῖας Ιθάκης, πάνω στον οποίο στηρίχθηκε μεγάλο μέρος από την επιχειρηματολογία των υποστηρικτών της σημερινής Ιθάκης ότι είναι και η Ομηρική, επειδή η σημερινή Ιθάκη είναι μικρή, δηλαδή «οὐδ᾽εὐρεῖα», ενώ η Κεφαλληνία που είναι όντως « εὐρεῖα », δεν θα μπορούσε να είναι η Ομηρική. Επί αυτού του θέματος, ο Δρ. της ιστορίας Βαγγέλης Πανταζής σε ανακοίνωση του που δημοσιεύτηκε στα Κεφαλληνιακά Χρονικά (τόμος 8ος) το 1999 και με τίτλο «Το μέγεθος της Ομηρικής Ιθάκης», απέδειξε με αδιαμφισβήτητα στοιχεία ότι ο γνήσιος ομηρικός στίχος αναφερόταν για την εὐρεῖα Ιθάκη και όχι για την οὐδ᾽ εὐρεῖα ή ούκ ευρεία όπως τροποποιήθηκε σε διάφορες εκδοχές μεταγενέστερα για να ταιριάξει με την Ιθάκη των ιστορικών χρόνων. Σύμφωνα με τον συγγραφέα ο διασωθείς πραγματικός στίχος «ουδέ λίην λυπρή, αυτάρ δ’ ευρεία τέτυκται», εντοπίστηκε σε κείμενο του Τρύφωνα του Γραμματικού (1ος π.Χ Αιώνας – 1ος μ.Χ ) που δημοσιεύτηκε στον τρίτο τόμο των Anecdota Graeca από τον J.Fr. Boisson στην σχολιασμένη έκδοση της Οδύσσειας (Homeri Odyssea) από τον J. La Roche το έτος 1868. Η αποκάλυψη αυτή αποκαθιστά την πραγματική δομή όχι μόνον του στίχου (οδ.ν 243) αλλά και τον άκρως προβληματικό στίχο 118 στην ραψωδία ω της Οδύσσειας που και εκεί η λέξις ευρεία όπως διεξοδικά αναλύει ο Δρ. Βαγγέλης Πανταζής αφορά την Ιθάκη και όχι βεβαίως τον πόντο (Θάλασσα) που φαίνεται ότι αντικατέστησε το ουσιαστικό νήσος.
Η επιβεβαίωση περί της ευρείας Ιθάκης έρχεται ακόμη και από ένα άλλο κείμενο, του Κολοφώνιου ποιητή Ερμησιάνακτος σε ελεγείο του που συνέθεσε για την σχέση Όμηρου και Πηνελόπης το οποίο διασώθηκε από τον σοφιστή Αθήναιο (Δειπνοσοφειστές ΙΓ)
Αὐτὸς δ᾽ οὗτος ἀοιδός, ὃν ἐκ Διὸς αἶσα φυλάσσει
ἥδιστον πάντων δαίμονα μουσοπόλων
λεπτὴν ᾗς Ἰθάκην ἐνετείνατο θεῖος Ὅμηρος
ᾠδῇσιν πινυτῆς εἵνεκα Πηνελόπης,
ἣν διὰ πολλὰ παθὼν ὀλίγην ἐσενάσσατο νῆσον,
πολλὸν ἀπ᾽ εὐρείης λειπόμενος πατρίδος·
ἔκλεε δ᾽ Ἰκαρίου τε γένος καὶ δῆμον Ἀμύκλου
καὶ Σπάρτην, ἰδίων ἁπτόμενος παθέων.
2.Οδυσσέας Μεταξάς Αρχαιολόγος Μ.Α: «Η Βιογραφία της Οδύσσειας» 2008 Μελέτη υπό έκδοση
Στην υπό έκδοση μελέτη ο Οδυσσέας Μεταξάς αποδεικνύει οτι ο συγκεκριμένος στίχος είναι παρένθετος και ενσωματώθηκε στο έπος της Οδύσσειας μετά την Αλεξανδρινή εποχή.
3.Πορφύριος «Περί του εν Οδυσσεία των Νυμφών άντρου»
4.Στράβων (1,3,59)
5.Πορφύριος «Περί του εν Οδυσσεία των Νυμφών άντρου»
http://homericithaca.blogspot.gr
άσχετο:
ο τίτλος είναι από το i love ithaki
