Το ταφικό μνημείο του Ραμσή του 3ου, το λεγόμενο Medinet Habu,
στο Λούξορ της Αιγύπτου | (www.egypttoursplus.com)07.02.2016, 13:59 | efsyn
Φαίδωνας Μουδόπουλος
Στο έργο του «Λόγια από χώμα», ένας σπουδαίος Ελληνας αρχαιολόγος, ο Γιώργος Χουρμουζιάδης, αναφέρει πως απώτερος στόχος της αρχαιολογικής πληροφορίας είναι να μετατραπεί σε κοινωνικό αγαθό.
Σύμφωνα με αυτήν την άποψη, η αρχαιολογία είναι μια διαδικασία που ως αφετηρία έχει μια επιστημονική πληροφορία και ως τελικό στόχο τη δημιουργία ενός αφηγήματος που να αφουγκράζεται το σήμερα.
Ακολουθώντας αυτή την πίστη εν είδει δόγματος, θα προσπαθήσω να αναδείξω ένα θεωρητικό ζήτημα της προϊστορικής αρχαιολογίας που αναδεικνύει με τη σειρά του τον ρόλο που θα μπορούσε να έχει ο αρχαιολογικός λόγος στο παρόν.
Στόχος των δύο αυτών αρχαιολογικών γεφυρών παρελθόντος-παρόντος είναι ο αναγνώστης να συνειδητοποιήσει πως υπάρχει μια διαφορετική ουσία στην αρχαιολογία, πέρα από την ταύτιση μνημείων με επιφανείς στρατιωτικούς που τονώνουν το εθνικό φρόνημα.
Για όσους ασχολούνται με την αρχαιολογία της Προϊστορίας, και ειδικότερα της τελευταίας της περιόδου, της λεγόμενης Υστερης Εποχής του Χαλκού, ένα ζήτημα γεμάτο ίντριγκα και μυστήριο είναι οι συζητήσεις γύρω από τους αποκαλούμενους λαούς της θάλασσας.
Πρόκειται για έναν χαρακτηρισμό που ετεροπροσδιορίζει ένα υποκείμενο άγνωστο εν πολλοίς στους αρχαιολόγους.
Η ταυτότητά τους παραμένει μυστήριο και ο χαρακτηρισμός «λαοί της θάλασσας» προήλθε από μια αναφορά της φράσης στα ιερογλυφικά πάνω σε ένα μεγαλειώδες αρχιτεκτονικό δημιούργημα του Ραμσή του 3ου της Αιγύπτου, περί τα τέλη του 12ου προχριστιανικού αιώνα.
Η αφήγηση των ιερογλυφικών εξιστορεί τις νικηφόρες εκστρατείες του συγκεκριμένου φαραώ εναντίον των εξωτερικών εχθρών που λυμαίνονταν τις περιοχές του Δέλτα του Νείλου.
Ως εχθροί της Αιγύπτου καταγράφονται πολλοί πληθυσμοί με διακριτά ονόματα, τα οποία δεν θα μας απασχολήσουν στη συγκεκριμένη μας αναζήτηση.
Το σημαντικό για την κουβέντα μας είναι πως αποτελούν μια ομάδα που χαρακτηρίζονται από την ιστορική πηγή ως εισβολείς, κυρίως διά θαλάσσης, στην αιγυπτιακή γη.
Οι αρχαιολόγοι χρησιμοποίησαν αυτές τις φιλολογικές και ιστορικές μαρτυρίες, πρωτοδημοσιευμένες από τον ειδικό αιγυπτιολόγο H. Hall το 1902, για να απαντήσουν σε ερωτήματα που άπτονταν της δικής τους επιστήμης.
Ηταν ακόμα η εποχή που η αρχαιολογία δεν είχε ξεχωρίσει από τη φιλολογία και οι πηγές πάντοτε λαμβάνονταν τοις μετρητοίς όσον αφορά τις προεκτάσεις τους στο πεδίο της αρχαιολογικής ερμηνείας.
Ετσι, η ονομασία των λαών της θάλασσας πέρασε στη βιβλιογραφία και η ενασχόληση των επιστημόνων αποσκοπούσε κυρίως στην ανίχνευση της φυλετικής τους προέλευσης.
Δεν ελήφθη μέχρι σχετικά πρόσφατα υπ’ όψιν ότι το μνημείο του Ραμσή του 3ου, που δίνει τις πληροφορίες για τους λαούς της θάλασσας, είναι ένα μνημείο προπαγάνδας που απευθύνεται στους θεούς και στους απογόνους του φαραώ.
Με αυτό το μνημείο, το λεγόμενο Medinet Habu (εικ. 1), ο Ραμσής ο 3ος, ο τελευταίος από τους ισχυρούς φαραώ της Ιστορίας, προσπάθησε να προπαγανδίσει την αξία του ως ηγεμόνα, να φανεί αντάξιος των προηγουμένων και να προκαλέσει δέος στους επόμενους.
Είχε όμως να σηκώσει στις πλάτες του το όνομα του Ραμσή του 2ου, που πέθανε στα 91 του χρόνια, έχοντας βασιλέψει επί 66 συναπτά έτη. Πρόκειται για έναν φαραώ που διεξήγαγε τρεις διαδοχικές εκστρατείες στην περιοχή της Συροπαλαιστίνης και διηύθυνε τα αιγυπτιακά στρατεύματα στη μάχη του Καντές, μια από τις μεγαλύτερες μάχες της Προϊστορίας.
Σε αυτό το πλαίσιο, ο Ραμσής ο 3ος έπρεπε να φανεί αντάξιος. Και μια συντεταγμένη εξωτερική απειλή ήταν ό,τι του χρειαζόταν για να αποδείξει τη γενναιότητά του.
Βάφτισε λοιπόν λαούς της θάλασσας πληθυσμούς που αναφέρονται και σε αρχεία άλλων βασιλειών της Ανατολικής Μεσογείου. Η στήλη του Medinet Habu αναφέρει πως ο φαραώ εξολόθρευσε όλες τις εξωτερικές απειλές για το βασίλειό του.
Λεπτομέρεια από τη μάχη Αιγυπτίων και λαών της θάλασσας από το ίταφικό μνημείο του Ραμσή του 3ου. (εικόνα 2) | [Sandars, N.K. (1978). The Sea Peoples: warriors of the ancient Mediterranean, 1250-1150 BC. Thames and Hudson]
Ομως, η αρχαιολογική σκαπάνη δείχνει πως την περίοδο της βασιλείας του Ραμσή του 3ου, η Αίγυπτος είναι μόνο η σκιά του κράτους που άφησε πίσω του ο Ραμσής ο 2ος, έναν αιώνα προηγουμένως.
Η οικονομία του κράτους παραπαίει και η Αίγυπτος ώς έναν βαθμό παρακμάζει, μαζί και όλα τα βασίλεια της Ανατολικής Μεσογείου, όπως επίσης και οι πολιτισμοί του ελλαδικού χώρου.
Είναι όμως οι επιδρομές των αιμοβόρων λαών της θάλασσας που κατέστρεψαν όλον τον πολιτισμό της Ανατολικής Μεσογείου;
Η κατάφαση στο ερώτημα αυτό αποτελεί το περιεχόμενο μιας θεωρίας η οποία κρατάει πολλές δεκαετίες και το επιστημονικό της βάρος είναι μεγάλο.
Μήπως όμως οι αρχαιολόγοι χρησιμοποίησαν τη θεωρία αυτή προβαίνοντας σε μια αυθαίρετη γενίκευση, χρησιμοποιώντας τους λαούς της θάλασσας ως κυρίαρχο αίτιο που προκάλεσε την κατάρρευση;
Γιατί εάν επρόκειτο μόνο για τον πόλεμο και τους λαούς της θάλασσας, πώς αιτιολογείται η κατάρρευση της Χάττουσα, της μεγαλύτερης πόλης των Χετταίων, γύρω στα 700 χιλιόμετρα μέσα στην ασιατική ενδοχώρα, εάν κάποιος μετρήσει από τη Σμύρνη;
Πρόκειται λοιπόν για μια εξήγηση αντίστοιχη με τη δράση του παυσίπονου.
Οι λαοί της θάλασσας, χωρίς να έχει κατανοηθεί πλήρως το ποιοι ήταν, από πού προήλθαν και ποια ήταν η φύση της συμμαχίας τους, θεωρήθηκε ότι οδήγησαν τους λαμπρούς πολιτισμούς της Χαλκοκρατίας στην παρακμή.
Σύμφωνα με τη δεύτερη ερμηνεία για το φαινόμενο των λαών της θάλασσας, τα κύρια αίτια της κατάρρευσης των πολιτισμών της Ανατολικής Μεσογείου είναι οικονομικά.
Η θεωρία αναφέρει ότι το εμπόριο, κυρίως των μετάλλων, έπαψε να βρίσκεται υπό τον συγκεντρωτικό έλεγχο των υπαρχόντων καθεστώτων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, το εμπόριο ανέλαβαν μικρές διαμετακομιστικές ομάδες εμπόρων που μετέφεραν εμπορεύματα κατά μήκος των ακτών της Μεσογείου.
Οι ίδιοι έμποροι εκμεταλλεύονταν τις νέες πηγές μετάλλων και, σπάζοντας το οικονομικό μονοπώλιο, οδήγησαν τα πολιτικά συστήματα στην κατάρρευση.
Υπό αυτό το πρίσμα, οι λαοί της θάλασσας ήταν ανερχόμενες οικονομικές ομάδες που έβλαπταν, μεταξύ άλλων, την οικονομία του Ραμσή του 3ου, ο οποίος δεν μπορούσε να ανακόψει τους νέους οικονομικούς συσχετισμούς.
Αρα λοιπόν, σύμφωνα με τη δεύτερη αυτή θεωρία, οι λαοί της θάλασσας είναι ένα οικονομικό φαινόμενο που για να το πατάξει ο φαραώ επέλεξε να του δώσει όνομα, να το στοχοποιήσει στις συνειδήσεις των κατοίκων της Αιγύπτου.
«Λαοί της θάλασσας» φτάνουν στη Μυτιλήνη (εικόνα 3) | Τάσος Μάρκος
Θα μπορούσαμε άραγε σήμερα να χρησιμοποιήσουμε το όνομα «λαοί της θάλασσας» για τους πρόσφυγες που έρχονται από τη θάλασσα στην ελληνική μεθόριο, επειδή αναγκάζονται να ξεριζωθούν από τις πατρίδες τους;
Νομίζω πως η αναλογία υπάρχει, γιατί όπως ακριβώς οι λαοί της θάλασσας δεν ευθύνονται τελικά, τουλάχιστον σε μεγάλο βαθμό, για την καταστροφή των πολιτισμών της Ανατολικής Μεσογείου, έτσι και οι σημερινοί «λαοί της θάλασσας» δεν ευθύνονται για την παρακμή του δυτικού κόσμου. Και στις δύο περιπτώσεις, τα αίτια της κατάρρευσης ή του κοινωνικού μετασχηματισμού βρίσκονται κυρίως εντός των συστημάτων που πλήττονται.
Εξάλλου οι πόλεμοι στην Ανατολική Μεσόγειο δεν ήταν επιλογή των σημερινών «λαών της θάλασσας» και ο εγκέφαλος των επιθέσεων στο Παρίσι ήταν Ευρωπαίος Βέλγος πολίτης, μουσουλμάνος στο θρήσκευμα.
Συμπερασματικά, η αναλογία που εξάγεται είναι πως τόσο ο Ραμσής ο 3ος όσο και μια μεγάλη μερίδα της δυτικώς σκεπτόμενης επιστήμης, καθώς και ένα ποσοστό της κοινωνίας μας χρησιμοποίησαν τα δύο ξεχωριστά στον χρόνο φαινόμενα των «λαών της θάλασσας» ως ένα μέσο για να αποφευχθεί μια ενδοσκόπηση.
Τέτοια ενδοσκόπηση, στην περίπτωση του Ραμσή, πιθανώς να ήταν αναστοχασμός πτυχών του φαραωνικού μοντέλου διακυβέρνησης, ενώ στην περίπτωση της αρχαιολογίας, ο εντοπισμός μεθοδολογικών προβλημάτων που οδήγησαν σε γενικεύσεις.
Τέλος, εμείς οι Ευρωπαίοι αρνούμαστε να κοιτάξουμε πολλές φορές το είδωλό μας στο κάτοπτρο, μεταφέροντας ευθύνες για πολιτικές και οικονομικές επιλογές σε τρίτους.
Πλέον είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε πως δεν υπάρχουν γραμμικά μοντέλα για την ερμηνεία του παρελθόντος. Αντίστοιχα, αν αναλογιστεί κανείς τη γεωπολιτική σκακιέρα στο σήμερα, ακόμα και τα αίτια της «τρομοκρατίας» και κατ’ επέκταση της κρίσης είναι ιδεολογικά και οικονομικά αλλά όχι φυλετικά.
ΥΓ.: Το αρχαιολογικό φαινόμενο των λαών της θάλασσας είναι πολύπλοκο και οι θεωρίες για μικρής ή μεγάλης κλίμακας μεταναστεύσεις είναι πολλές. Αποκλείεται άραγε ορισμένοι από τους λαούς της θάλασσας να θέλησαν να εγκατασταθούν σε πιο εύφορες περιοχές από τον τόπο καταγωγής τους, μαζί με τη νέα οικονομική επιφάνεια που αποκτούσαν από το εμπόριο;
Αν ρίξετε μια προσεκτική ματιά στην εικόνα 2, μια λεπτομέρεια από την εικόνα προπαγάνδας του Ραμσή του 3ου, ίσως διακρίνετε μια γυναίκα που δείχνει στους Αιγύπτιους – Frontex (;) πολεμιστές ένα νεαρό αγόρι, πιθανώς φωνάζοντας ταυτόχρονα πως είναι άμαχοι, γυναικόπαιδα και όχι τρομοκράτες που βάλλουν κατά της αιγυπτιακής τρυφηλότητας.
Η εικόνα 3 σκιαγραφεί τους σημερινούς «λαούς της θάλασσας» που καταφτάνουν στις βόρειες ακτές της Μεσογείου. Είναι παρμένη από το ρεπορτάζ του φωτορεπόρτερ Τάσου Μάρκου στη Λέσβο και την Ειδομένη.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:
