πριν από την απελευθέρωση

«Ελληνες! Η Πατρίς ανέστη. Οι Γερμανοί έφυγαν. […] Απαγορεύω πάσα συγκέντρωσιν και απόπειραν διαδηλώσεων. Η διάλυσις θα γίνη διά των όπλων»

Υποστράτηγος Παναγιώτης Σπηλιωτόπουλος, «Προκήρυξις» (11/10/1944)

Ενα κρίσιμο ερώτημα που απασχολεί τους ιστορικούς της δεκαετίας του 1940 αφορά, ως γνωστόν, τις επιλογές της ηγεσίας του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ κατά την Απελευθέρωση του 1944: πώς και γιατί το πανίσχυρο τότε αντιστασιακό κίνημα δεν πήρε την εξουσία, όπως στις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες, αλλά την παρέδωσε στην εξόριστη βασιλική κυβέρνηση, ανοίγοντας τον δρόμο για την αιματηρή καταστολή του από τη συμμαχία του αστικού πολιτικού κόσμου με τον ένοπλο δωσιλογισμό και τους Βρετανούς;

Μια εξαιρετικά διαφωτιστική πηγή γι’ αυτό το ζήτημα παρουσιάζουμε σήμερα: τα αποκωδικοποιημένα ραδιογραφήματα της καθημερινής επικοινωνίας (μέσω ασυρμάτου) της ηγεσίας του ΚΚΕ, που στις αρχές του 1944 είχε μεταφερθεί στα βουνά της Ελεύθερης Ελλάδας, με το τμήμα της που παρέμεινε στην πρωτεύουσα ώς την Απελευθέρωση.

Επικεφαλής αυτού του «κλιμακίου Αθήνας του Π.Γ.» ήταν ο Νίκος Πλουμπίδης (που υπογράφει ως «Ψ.»), συνήθης δε παραλήπτης των μηνυμάτων του (κι αποστολέας εκείνων του βουνού) ο οργανωτικός γραμματέας του κόμματος, Γιάννης Ιωαννίδης.

Αριστερά, ο Νίκος Πλουμπίδης σε φωτογραφία του 1945.
 Δεξιά, ο Γιάννης Ιωαννίδης σε σύσκεψη της ίδιας εποχής

Το σύνολο αυτής της αλληλογραφίας, που φωτίζει με μοναδικό τρόπο τις διαβουλεύσεις στην κορυφή του ΕΑΜικού κινήματος, είναι προσπελάσιμο στον οικείο φάκελο (Τ.Κ.145) του αρχείου του ΚΚΕ που φυλάσσεται στα ΑΣΚΙ.

Το περιεχόμενο των ραδιογραφημάτων, ένα μείγμα από ειδήσεις (συχνά αλλά όχι πάντα σωστές) που φτάνουν στο κλιμάκιο του Π.Γ. μέσω του δικτύου πληροφοριών της ΟΠΛΑ, εκτιμήσεις και προτάσεις, συνιστά αψευδή μαρτυρία για την εικόνα που η ηγεσία του ΚΚΕ σχημάτιζε εκείνες τις κρίσιμες ώρες για τις κινήσεις ανταγωνιστών και αντιπάλων, καθώς και για τις δικές της αντιδράσεις.

Παρά την κομβική σημασία του, το αρχειακό αυτό υλικό έχει μείνει ως επί το πλείστον αναξιοποίητο.

Από τους παλιότερους, μονάχα ο Θανάσης Χατζής, γενικός γραμματέας του ΕΑΜ κατά το μεγαλύτερο διάστημα της ύπαρξής του (11/1941-8/1944), φαίνεται να το έχει λάβει υπ’ όψιν του, συμπληρωματικά προς τα δικά του προσωπικά βιώματα, στην πολύτιμη αφήγησή του για την ιστορική εκείνη πενταετία («Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε», 4 τ., Αθήνα 1983).

Ο Γρηγόρης Φαράκος, πάλι, περιορίζεται σε μια άκρως λακωνική (κι επί της ουσίας παραπειστική) παραπομπή, αποφεύγοντας να παραθέσει το περιεχόμενο των ραδιογραφημάτων («Ο ΕΛΑΣ και η εξουσία», Αθήνα 2000, τ.Α’, σ.248-9).

Από τα σοβαρά έργα νεότερων ερευνητών, αναφορά στον σχετικό φάκελο έχω εντοπίσει μόνο στο βιβλίο του Μενέλαου Χαραλαμπίδη για τα Δεκεμβριανά (2014), δίχως όμως μνεία των διαμειφθέντων τις παραμονές της Απελευθέρωσης.

Παρά την έντονα σοβιετολογική του υφή, το πρόσφατο εκλαϊκευτικό εγχειρίδιο των «μεταναθεωρητών» καθηγητών Στάθη Καλύβα και Νίκου Μαραντζίδη (2015) αγνοεί επίσης ολοκληρωτικά αυτή την απαραίτητη πηγή.

Είναι άλλωστε προφανές πως οι πραγματικοί προβληματισμοί της ηγεσίας του ΕΑΜ και του ΚΚΕ, κατά το μεταβατικό εκείνο διάστημα που το αντιστασιακό κίνημα σχοινοβατούσε ανάμεσα στον πειρασμό της ένοπλης κατάληψης της εξουσίας και τον φόβο ενός «προληπτικού» σφαγιασμού του από τους συνασπισμένους αντιπάλους του, δεν είναι δυνατό να χωρέσουν στο ψυχροπολεμικό σχήμα περί εγγενούς κομμουνιστικής επιθετικότητας, που οι εγχώριοι «μεταναθεωρητές» προσπαθούν να νεκραναστήσουν την τελευταία δεκαπενταετία.

Γιατί η εικόνα που προβάλλει μέσα από τις αποσπασματικές ψηφίδες της εσωκομματικής επικοινωνίας στο ανώτατο δυνατό επίπεδο είναι ακριβώς αυτή: η ταλάντευση ανάμεσα στη στρατηγική επιλογή της εθνικής ενότητας, που είχε χαραχτεί από τα κομματικά όργανα κι επικυρωθεί με τη συμφωνία του Λιβάνου και τη συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου, και την ανησυχία πως η πολύμορφη «αντίδραση» θα χτυπούσε πρώτη, επαναλαμβάνοντας κάτω από πολύ αγριότερες συνθήκες το αντικομμουνιστικό πογκρόμ της προπολεμικής 4ης Αυγούστου.

Μπλόκα, οδομαχίες, γενική απεργία

Μαζικές συλλήψεις από τους γερμανοτσολιάδες στο μπλόκο
 του Ζωγράφου (Αύγουστος 1944) | ΕΑΜ, 
«ΔΗΜΙΟΙ ΚΑΙ ΘΥΜΑΤΑ» (Αθήνα 1945)

Στα τέλη Αυγούστου, οι επιδρομές της Βέρμαχτ και των συνεργατών της στις λαϊκές συνοικίες της πρωτεύουσας, με σκοπό την καταστολή του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ αλλά και τη μαζική «ζώγρησιν δούλων» για τα γερμανικά πολεμικά εργοστάσια, συνεχίζονταν με αμείωτη ένταση, παράγοντας ένα ασφυκτικό κλίμα:

«Χτες Γερμανοί, τσολιάδες και χωροφύλακες μπλοκάρησαν την Καλλιθέα», ενημερώνει στις 29/8 το Π.Γ. ο Πλουμπίδης. «Μάζεψαν τον κόσμο και τον κράτησαν ώς το βράδυ στο πόδι. Δυο προσωπιδοφόροι υπέδειχναν. Δολοφόνησαν επί τόπου σαράντα, πιάσαν περί τους εκατό. Εκαψαν τα σφαγεία. Αυτή τη στιγμή πληροφορούμαι μπλόκ[ο] στην Κυψέλη μέχρι Τουρκοβούνια, άρχισε από τρεις το απόγευμα, λεπτομέρειες αύριο αν θα υπάρχω».

Η ναζιστική αυτή τρομοκρατία καθορίζει τόσο το περιεχόμενο όσο και τα όρια των μαζικών κινητοποιήσεων:

«Στον Πειραιά απήργησαν την Πέμπτη επαγγελματίες, λιπάσματα, πετρέλαια και τα μη επιτεταγμένα εργοστάσια. Οι σιδηροδρομικοί και ηλεκτροτεχνίτες όχι, λόγω τρομοκρατίας μεγάλης. Στις συνοικίες εκδηλώσεις κατά τρομοκρατίας και συλλήψεων, έγιναν διαβήματα προσωπικοτήτων και επιτροπών. Ο Ράλλης στριμώχτηκε και έκανε υπόμνημα στους Γερμανούς να σταματήσουν το μάζεμα.Τα μπλόκ[α] συνεχίζονται όμως».

Τυπικό δείγμα αποκωδικοποιημένου ραδιογραφήματος 
του Πλουμπίδη προς Ιωαννίδη (14/9/1944) | ΑΣΚΙ

Στα μέσα Σεπτέμβρη, με τους Γερμανούς ν’ αποχωρούν σταδιακά, τα μπλόκα παραχωρούν τη θέση τους σε πολύωρες συγκρούσεις ανάμεσα στον ΕΛΑΣ και τους ταγματασφαλίτες.

Αποκηρυγμένα από την εξόριστη κυβέρνηση ως εχθρικοί σχηματισμοί (6/9/44), τα ευζωνικά τάγματα εξαπολύουν επιδρομές στην περίμετρο του αθηναϊκού κέντρου, τελευταίου προπυργίου της δωσίλογης «Ελληνικής Πολιτείας», ενώ η απελευθερωμένη ζώνη του ΕΑΜ επεκτείνεται διαρκώς και οι μαζικές εκδηλώσεις αποκτούν τις διαστάσεις παλλαϊκού ξεσηκωμού.

Με τη δραματική λακωνικότητά τους, τα ραδιογραφήματα του Πλουμπίδη καταγράφουν αυτή την έρπουσα εξέγερση μέρα με τη μέρα:

• 14/9: «Οι μάχες Καισαριανή, Παγκράτι, Βύρωνα συνεχίστηκαν ώς τις 13. Απώλειες στις 12, τσολιάδες 3 νεκρούς, ΕΛΑΣ καμία· στις 13, τσολιάδες 40 νεκροί και πληγωμένοι, ΕΛΑΣ 5 νεκρούς. Ο λαός της Αθήνας ενθουσιασμένος από νίκες ΕΛΑΣ που κυνήγησε τσολιάδες ώς το Ζάππειο και αγανακτισμένος κατά ταγμάτων που συνεχίζουν με λύσσα να χτυπούν και μετά την ανακοίνωση της κυβέρνησης. […] Στις μάχες που έγιναν στις 12 και 13 οι τσολιάδες χτύπησαν με όλμους γι’ αυτό απώλειες σοβαρές στον άμαχο. Το Χαϊδάρι το ανάλαβαν τσολιάδες».

• 16/9: «Στις 14 μεγάλες εκδηλώσεις Γκύζη, Καισαριανή, Βύρωνα, Περιστέρι, Μπαρουτάδικο, Ν. Φιλαδέλφεια, Πετράλωνα, Καλιθέα και κέντρο. Παντού πάρθηκαν ψηφίσματα κατά ταγμάτων και για απελευθέρωση κρατουμένων, για τη σωτηρία της Αθήνας από καταστροφή. Τα ψηφίσματα επιδόθηκαν την άλλη μέρα από δεκάδες χιλιάδες Επιτροπές. Οι Μπουραντάδες [το Μηχανοκίνητο της Αστυνομίας Πόλεων] και ειδική [Ασφάλεια] χτύπησαν. Τηλεβόες στις οδούς Αιόλου και Αθηνάς μίλησαν με τα συνθήματά μας».

• 17/9: «Χτες η γενική απεργία είχε εξαιρετική επιτυχία. Απήργησαν όλοι οι εργάτες, τραπεζικοί, δημόσιοι, καταστήματα όλα κλειστά. Ολη η Αθήνα νεκρώθηκε, ούτε καροτσάκι, ούτε ακόμα και παιδιά που πουλούν τσιγάρα, όλοι απεργοί. Γερμανοί και εθνοπροδότες ταράχτηκαν. Ο τηλεβόας μιλούσε και στην οδό Σταδίου. Οι τραμβαγέρηδες έκοψαν τους τρουλέδες των τραμ, έγιναν συγκρούσεις στου Γκύζη και πίσω από τις φυλακές Αβέρωφ, δυο ώρες μάχη, όλμοι, πολυβόλα, χωροφύλακες τα Ες Ες. Η απεργία αυτή είναι μεγάλο πολιτικό γεγονός, κινήσαμε όλη την Αθήνα πρώτη φορά μετά τις 22 Ιούλη του 1943. Αύριο λεπτομέρειες».

• 18/9: «Χτες λέγαμε για εξαιρετική σημασία της απεργίας. Αυτός ο όρος δεν αποδίδει όλη τη σημασία. Στο κέντρο μόνον απήργησαν 100 χιλιάδες, εργάτες, τραπεζιτικοί, επαγγελματίες, Δημόσιοι. Απήργησαν όλοι οι εργάτες, τραμ, γκάζι, αυτοκίνητα. Στις συνοικίες υπολογίζεται ότι για την απεργία και τις κινητοποιήσεις γύρω απ’ αυτήν κινήθηκαν πάνω από 500 χιλιάδες. Η προχτεσινή απεργία και σε βάθος και σε έκταση ξεπέρασε την 22 Ιούλη. Οι επαγγελματίες πάλεψαν αποφασιστικά. Οι μπουραντάδες έσπασαν 150 μαγαζιά μα κανένας δεν άνοιξε, νέκρα παντού. Και οι αντιδραστικοί μιλούν για τη θαυμασία οργάνωση και τη μεγάλη επιτυχία. Οι φοιτητές κατάλαβαν το Χημείο για να μην ειδοποιήσουν οι Εδεσίτες την Ειδική και έκαναν υπέροχες εκδηλώσεις. Ο ΕΛΑΣ περιφρούρησε την απεργία, συγκρούστηκε με Γερμανούς και χωροφύλακες. Στο Παγκράτι, Βύρωνα, Γκύζη, Περιστέρι, Κολωνό. Ο Παναγιωτόπουλος με [κενό] ακόμα ξόφλησε, 10 άλλοι της παρέας του πληγωμένοι. Η διαφώτιση ξεπέρασε κάθε προηγούμενο, στο Περιστέρι γράφηκαν 3.500 συνθήματα. Οι τηλεβόες μιλούσαν από τις 4 το πρωί, έντυπο υλικό κατά εκατομμύρια. Ο ΕΛΑΣ συγκρούστηκε με τους Οεδίτες [της χιτλερικής «Οργανώσεως Εθνικών Δυνάμεων Ελλάδος»] και τους τσάκισε. Ο λαός της Αθήνας είναι ενθουσιασμένος από την επιτυχία της απεργίας, κυριαρχούμε πολιτικά. Στις 16/9 η Μόσχα μίλησε πολύ για Αθήνα, ιδιαίτερα Καισαριανή, Περιστέρι. Χτες Κυριακή μας χτύπησαν στο Περιστέρι».

• 19/9: «Χτες είχε ο Πειραιάς 24ωρη απεργία για τα τάγματα και κρατουμένους. Αποτελέσματα αύριο. Η σύγχυση που ήλθε χτες στην Αθήνα με τους εδεσίτες, ξεπεράστηκε με επέμβαση της Κ.Ο.Α. Στις συνοικιακές εκδηλώσεις της 14 πήραν μέρος 140 χιλιάδες και πάρθηκαν ψηφίσματα. Αλλα στοιχεία για την μεγάλη απεργία της 16. Γράφτηκαν στους τοίχους 32 χιλιάδες συνθήματα, πρωτοφανές ρεκόρ. Τοιχοκολήθηκαν 31 χιλιάδες προκηρύξεις, εφημερίδες, αφίσες. Μίλησε ο τηλεβόας 5.900 φορές, πουλήθηκαν 25 χιλιάδες εφημερίδες και ξεχωριστά ο Ρίζος της Αθήνας. […] Στην απεργία της 16 στους ΣΠΑΠ είχαμε εκατό τοις εκατό. Στον Πειραιά κινητοποιήθηκαν 75 χιλιάδες κόσμος».

• 21/9: «Οι Γερμανοί Τσολιάδες επιτέθηκαν στο Κατσιπόδι. Ο ΕΛΑΣ τους κυνήγησε μέχρι τις στρατώνες τους».

• 22/9: «Στις 20/9 έγινε συνέλευση 1.500 αντιπροσώπων Διοικητικών Συμβουλίων εργατικών σωματείων στο κέντρο της Αθήνας. Εκεί καθαίρεσαν την προδοτική διοίκηση Τσάκου και βγήκε προσωρινή εικοσαμελής που θα κάνει εκλογές. Είναι μεγάλη νίκη που πρέπει να την κατοχυρώσουμε. Ολος ο κόσμος ετοιμάζεται για την τελική μάχη, οργανώνουμε μεγάλες κινητοποιήσεις για την τρίτη επέτειο του ΕΑΜ. Ο ΕΛΑΣ αύξησε τους μαχητές του εκατό τα εκατό, σε ορισμένες συνοικίες θάχουμε πανστρατιά, τα μέλη των εθνικοαπελευθερωτικών οργανώσεων διπλασιάζονται και τριπλασιάζονται. Πρωτοφανής οργανωτικός οργασμός».

• 26/9: «Στις 23/9 ύστερα από καλή οργάνωση μιλήσαμε επί 40 λεφτά από το ραδιοφωνικό σταθμό Αθηνών ακριβώς στις 7 και τέταρτο. Ο κόσμος που άκουγε κατενθουσιάστηκε. […] Στις 22/9 το τάγμα του ΕΛΑΣ είχε κινητοποιήσει τον Κολωνό. Στις δύο τα Μεσάνυχτα ο κόσμος σηκώθηκε απ’ τα κρεβάτια και πρόσφερε στους Ελασίτες γλυκά και φρούτα, έπειτα ακολούθησε σε διαδήλωση τον ΕΛΑΣ στην πλατεία αγίου Κωνσταντίνου παληού, όπου και εστήθη χορός. Στις 23 είχαμε δύο μάχες στα Πετράλωνα με χίτες, που ενισχύθηκαν από Γερμανούς, Μπουραντάδες, Ειδική. Απώλειες εχθρός 15 νεκροί, 5 πληγωμένοι, δικές μας 1 νεκρός, 3 πληγωμένοι, η μάχη κράτησε από τις 10 ως τις 7 το βράδυ. Στο Περιστέρι την ίδια μέρα με τους ιδίους. Απώλειες ο εχθρός 14, δική μας καμία. Χτες έγινε απεργία Τραπεζιτικών με κύριο ζήτημα τη διάλυση των ταγμάτων που έσφαξαν ένα Τραπεζιτικό και πέταξαν τα κομμάτια του στην οδό Ηρώδου του Αττικού. Τη βδομάδα 17 ώς 24/9 κινητοποιήσαμε 420 χιλιάδες λαού, γράψαμε 80 χιλιάδες συνθήματα, είχαμε δίωρη στάση στους Δημοσίους με εξαιρετική επιτυχία και απεργία σιδηροδρομικών. Ο τηλεβόας μίλησε 10 χιλιάδες φορές».

Αποχώρηση και διαπραγματεύσεις

12 Οκτωβρίου 1944. Η Βέρμαχτ καταθέτει στεφάνι στον 
Αγνωστο Στρατιώτη, προτού εγκαταλείψει την Αθήνα 
| ΓΑΚ-ΑΡΧΕΙΟ ΤΣΑΚΙΡΑΚΗ

Μεγάλο μέρος των ραδιογραφημάτων αφορά την καταγραφή των δυνάμεων και των κινήσεων της Βέρμαχτ, με τελικό αποδέκτη το συμμαχικό στρατηγείο.

Στις 15/9 ο Πλουμπίδης αναφέρει ωστόσο πως «από πολλές πλευρές» μαθαίνει ότι,«τόσο τα καΐκια όσο και τα αεροπλάνα που μεταφέρουν Γερμανούς από την Κρήτη, παρ’ όλο που συναντούν υποβρύχια και αεροπλάνα συμμαχικά, δεν ενοχλούνται».

Μεταπολεμικά, ο υπουργός Βιομηχανίας του Ράιχ, Αλμπερτ Σπέερ, θα επιβεβαιώσει πως υπήρξε όντως αγγλογερμανική «συμφωνία κυρίων» για την ασφαλή αποχώρηση των κατοχικών στρατευμάτων, προκειμένου αυτά να συνδράμουν βορειότερα την αντίσταση της Βέρμαχτ στη σοβιετική προέλαση («Inside the Third Reich», σ. 400).

Εξαίρεση αποτελούν πάντως οι τοπικές εγκαταστάσεις του γερμανικού ναυτικού και της αεροπορίας, που πλήττονται σφοδρά από τη RAF εν όψει της βρετανικής απόβασης:

«Χτες στις μία το μεσημέρι βομβαρδίστηκαν και καίονται Χασάνι [σημ. Ελληνικό], Τατόι, Ελευσίνα» (25/9)· «Ο Ναύσταθμος από τους τελευταίους βομβαρδισμούς έχει σχεδόν ισοπεδωθεί» (19/9).

Ενα κρίσιμο ζήτημα αφορά το ενδεχόμενο καταστροφής της Αθήνας και μαζικών σφαγών πριν από την εκκένωσή της, όπως προέβλεπε το «Σχέδιο Χάος» της σκληροπυρηνικής πτέρυγας των ναζί.

Μετά τον πόλεμο, διάφορες πλευρές θα διεκδικήσουν εύσημα για την τελική σωτηρία της πόλης: ο στρατιωτικός διοικητής Xέλμουτ Φέλμι κι ο αρχαιολόγος διερμηνέας του Ρόλαντ Χάμπε, ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, ακόμη κι ο αντιπρόεδρος της δωσιλογικής κυβέρνησης Εκτωρ Τσιρονίκος.

Οι σχετικές προετοιμασίες καταγράφονταν από τον μηχανισμό πληροφοριών του ΚΚΕ, που αποδίδει τις όποιες αναδιπλώσεις στην οργανωμένη λαϊκή πίεση.

Στις 19 Σεπτεμβρίου, ο Ιωαννίδης γνωστοποιεί εντολή του βρετανικού στρατηγείου προς τον ΕΛΑΣ (17/9) να «μη ενεργήσει τίποτα εις Αττικήν προς αποφυγήν συγχύσεως».

Με την ίδια διαταγή, αρμόδιος για ενδεχόμενες διαπραγματεύσεις με τη γερμανική φρουρά και τα Τάγματα Ασφαλείας καθίσταται ο σκιώδης στρατιωτικός διοικητής Αττικής που είχε διορίσει η εξόριστη κυβέρνηση.

Πρόκειται για τον υποστράτηγο Παναγιώτη Σπηλιωτόπουλο, αρχηγό της Χωροφυλακής κατά την πρώτη φάση της Κατοχής και συναρχηγό της αντικομμουνιστικής οργάνωσης ΡΑΝ, που από την προηγούμενη άνοιξη συνεργαζόταν στενά με την ημιδωσιλογική «Χ».

Τα ηρωικά «χωνιά» σε πανηγυρική επίδειξη, μετά την απελευθέρωση
 (26/11/1944) | Μ. ΚΑΤΣΙΓΕΡΑΣ, «ΕΛΛΑΔΑ - 20ός ΑΙΩΝΑΣ.
 ΟΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ» (Αθήνα 2000)

Από τις αναμνήσεις διαφόρων πρωταγωνιστών της εποχής γνωρίζουμε ότι, στις τελευταίες αυτές εβδομάδες της Κατοχής, η γερμανική διοίκηση ήρθε σε επαφή με όλες τις πλευρές, προκειμένου να διασφαλίσει μια αναίμακτη αποχώρηση.

Οι σχετικές μαρτυρίες (για τη συνάντηση λ.χ. του Ρόλαντ Χάμπε με τους εκπροσώπους της εξόριστης κυβέρνησης Λουκή Ακρίτα και Χρήστο Ζαλοκώστα στις 23 Σεπτεμβρίου) είναι βέβαια άκρως υποκειμενικές, αντιφατικές μεταξύ τους κι επισφαλείς.

Οσον αφορά το ΕΑΜ, ο Χάμπε ισχυρίζεται ότι μη κατονομαζόμενοι «μεσάζοντες» -απροσδιόριστης φερεγγυότητας- του μετέφεραν σχετικές εγγυήσεις των Σαράφη και Σιάντου, τελικά όμως ο ΕΛΑΣ χτύπησε τους αποχωρούντες Γερμανούς στη Βοιωτία («Η διάσωση της Αθήνας», Αθήνα 1994, σ. 59-60 & 83-4).

Στην αλληλογραφία του Πλουμπίδη με το «βουνό» υπάρχει μία μόνο σχετική αναφορά, με ημερομηνία 25/9:

«Ο Στρατιωτικός Διοικητής Γερμανός Φλέμυ ζήτησε επαφή με το στρατηγείο και πρόσθεσε δε θάταν άσχημο να είναι και ο Ζέρβας. Θέλει στρατηγείο και όχι σώμα γιατί η Δικαιοδοσία του φτάνει ώς τον Ολυμπο. Του είπαμε να στείλει δυο αξιωματικούς που θα συνοδευθούν από δικό μας ώς το πρώτο φυλάκιο των Ανταρτών και από κει θα κανονίσουν με στρατηγείο».

Απ’ ό,τι φαίνεται, δεν δόθηκε καμιά συνέχεια.

Παρόμοια μεσολάβηση του Δαμασκηνού είχε άλλωστε ήδη απορριφθεί, όπως πιστοποιεί ραδιογράφημα του Πλουμπίδη στις 22/9:

«Ο Αρχίπαπας φώναξε επιτροπή του ΕΑΜ και μας έκανε προτάσεις να αφήσουμε τους Γερμανούς να φύγουν, 10 χιλιόμετρα έξω από Αθήνα, και αυτοί σ’ αντάλλαγμα θ’ αφήσουν όλους τους κρατουμένους και θα διαλύσουν τα τάγματα ασφαλείας. Απαντήσαμε ότι τέτοιες προτάσεις δεν έπρεπε να τις κάνει αυτός και ότι δε θα πάψουμε να χτυπάμε τους Γερμανούς».

Πραξικόπημα εν όψει;

Οπως έχουμε ήδη πει, αυτό που αναδεικνύεται από την εσωκομματική αλληλογραφία είναι κυρίως ο φόβος για ενδεχόμενη πραξικοπηματική κατάληψη της εξουσίας από μια σύμπραξη των δωσίλογων κατασταλτικών μηχανισμών με προπολεμικούς πολιτικούς και, κυρίως, τον άκρως αντικομμουνιστή Σπηλιωτόπουλο.

Οι σχετικές πληροφορίες, πολλές από τις οποίες επιβεβαιώνονται από τις διαθέσιμες πηγές της άλλης πλευράς, κλιμακώνουν την ένταση:

• 4/9: «Εδώ λέγεται πως εκτός Στρατηγού Σπηλιωτόπουλου βρίσκεται και αντιπροσωπεία Καΐρου που με τους χίτες κλπ δίνουν πολλές λίρες για αγορά όπλων, έφτασαν το πιστόλι 5 λίρες. Γενικά η αντίδραση τάχει χαμένα και πάει να καταλάβει την αρχή. […] Η Στρατιωτική Αντιπροσωπεία του Παπανδρέου είναι: Αντωνόπουλος συνταγματάρχης, Ζαγκλής και Ζαΐμης αντισυνταγματάρχες. Ξοδεύουν τεράστα ποσά λιρών για αγορά οπλισμού».

• 7/9: «Ολα τα κόμματα και Καφαντάρης ζητούν να τηλεγραφήσουμε στο Κάιρο για τη σκανδαλώδη διαγωγή του Σπηλιωτοπούλου. Η Αστυνομία εξακολουθεί δίωξη κουμμουνιστών εφόσον δεν κατηργήθη ιδιώνυμο από Κυβέρνηση Καΐρου. […] Οι εδώ διπλωμάτες λένε πως ο Ράλλης βρίσκεται σ’ επαφή με Κάιρο. Φήμες πως ο Μάξιμος έφυγε με Γερμανικό αεροπλάνο για Κάιρο, ίσως μαζί με Γερμανό για την παράδοση. Η αλλαγή [του επικεφαλής της Ειδικής Ασφάλειας] Λάμπου με Ραφτοδήμο οφείλεται σε Σπηλωτόπουλο».

• 14/9: «Ο Σοφούλης τορπίλισσε τη συγκρότηση της κοινής επιτροπής, είπε πως δεν αναλαμβάνει την ευθύνη της διάλυσης των ταγμάτων και μάθαμε πως μαζί με Καφαντάρη ζήτησαν από Παπανδρέου να μη διαλυθούν τα τάγματα. Εμείς θα συνεχίσουμε την κίνηση με τα κόμματα που δέχονται και με προσωπικότητες. Σπηλιωτόπουλος με τις ενέργειές του παραβιάζει σύμφωνο Λιβάνου και διάγγελμα Κυβέρνησης. Να ζητήσουμε εξηγήσεις».

• 15/9: «Οι βασιλικοί είναι ενθουσιασμένοι με τον Σπηλιωτόπουλο. Σοφούλης, Ράλλης Π[έτρος], Ράλλης Δ[ημήτριος], Γονατάς και άλλοι κινούνται για κυβέρνηση εθνικής σωτηρίας και αρνούνται να δεχτούν την διάλυση των ταγμάτων. Θα τα κρατήσουν, λένε, και θα αναλάβουν αυτοί τις ευθύνες».

• 16/9: «Εχουμε απόρρητη διαταγή Σπηλιωτόπουλου που λέει ότι κατόπιν εντολής Κυβέρνησης Καΐρου συγκροτούνται 3 συντάγματα πεζικού, 1 ανεξάρτητο τάγμα και 1 τάγμα Μακεδονία. Οτι τον στρατόν αυτόν θέλουν ενισχύση αι εθνικαί οργανώσεις ΡΑΝ, Εθνική Αναγέννησις, ΕΕΣ, ΙΤ, ΙΦ και ΕΚ. Την υπογράφει και ο αντισυνταγματάρχης πεζικού Μαρκόπουλος σαν Διοικητής του 26 συντάγματος».

• 17/9: «Για το Σπηλιωτόπουλο ύστερα απ’ όσα σας μήνυσα χτες εμείς λέμε να τον χτυπήσουμε ανοιχτά. Ο Λαός της Αθήνας παλεύει αποφασιστικά κατά Γερμανών για την διάλυση ταγμάτων ασφαλείας, γι’ απελευθέρωση κρατουμένων και οι χίτες λυσσούν για δικτατορία και να φέρουν με το ζόρι το βασιλιά. Και οι Σοφούλης – Γονατάς πάνε να διατηρήσουν τα τάγματα και να επιβάλουν δική τους δικτατορία. Οι φαγωμάρες τους με Παπανδρέου μεγαλώνουν. Οι Φιλελεύθεροι Καφαντάρης και κλίκα Λαμπράκη κήρυξαν εξοντωτικό πόλεμο κατά Παπανδρέου. […] Συνεχίζουμε την κίνηση με τα Κόμματα για συγκρότηση Επιτροπής. Στους Σοφουλογονατάδες θα βάλουμε χέρι».

• 18/9: «Οι πολιτικοί αρχηγοί ήσαν έτοιμοι να βγάλουν μανιφέστο προκήρυξης Παπανδρέου ως παραβιάσαντα το προ της αναχώρησής του συμφωνηθέν πρωτόκολλον. Ματαιώθη από τους Στεφανόπουλο και άλλους».

• 19/9: «Με διαταγή του Σπηλιωτόπουλου στις 17 ενάτου συγκεντρώθηκαν όλα τα μέλη των Εθνικών οργανώσεων στο μνημείο του Αγνώστου για να χειροκροτήσουν τα τάγματα ασφαλείας. Αυτό έγινε για να τονωθή το ηθικό των Τσολιάδων, που έχουν τρομοκρατηθή. Μετά το διάγγελμα της Κυβέρνησης πήραν μέρος περί τους 600, χειροκροτήματα ελάχιστα. Πρέπει να ζητηθούν εξηγήσεις από την Κυβέρνηση για τη δράση Σπηλιωτόπουλου που είναι σκανδαλώδης».

Οι τελευταίες πληροφορίες έβαλαν σε σκέψη την ηγεσία του αντάρτικου.

Ο Ιωαννίδης ζητά έτσι πρόσθετες πληροφορίες «συγκεκριμένα και υπεύθυνα για τη στάση και ενέργειες των πολιτικών αρχηγών Σοφούλη, Καφαντάρη και λοιπών απέναντι Ταγμάτων και ημών», καθώς και τις «προθέσεις τους για κατάληψη εξουσίας» (19/9).

Ταυτόχρονα πληροφορεί την Αθήνα ότι το Π.Γ. αποφάσισε να «ζητηθεί από Κυβέρνηση [να] θέσει στρατιωτικό διοικητή Αθήνας [σε] άμεση επαφή με ΕΛΑΣ και εθνικοαπελευθερωτικάς οργανώσεις».

Τονίζει ότι «γραμμή μας έναντι Κουίσλιγκ ήταν, είναι και θα παραμείνει αφοπλισμός και τιμωρία τους σαν εγκληματιών πολέμου», εγγυάται όμως ότι, μέχρι να δικαστούν, οι ταγματασφαλίτες «δεν πρόκειται [να] πάθουν τίποτε εφόσον παραδοθούν [στον] ΕΛΑΣ».

Στο επόμενο μήνυμα Ιωαννίδη (20/9), εμφανής είναι η προσπάθεια διαχωρισμού της εξόριστης κυβέρνησης, όπου μετέχουν και υπουργοί του ΕΑΜ, από τον στρατιωτικό εκπρόσωπό της:

«Σχετικά με πληροφορίες σας για Σπηλιωτόπουλο, αποφασίσαμε. Δίνουμε απόψε ανοιχτή καταγγελία, μέσω πρακτορείου. Εμφανίζουμε ενέργειές του σαν μέρος προσπαθειών γνωστών αντιδραστικών κύκλων τορπιλλητών ενότητας. Δεν αναφέρουμε ισχυρισμό του, ότι ενεργεί κατ’ εντολήν Κυβέρνησης. Σχετικά με Σοφούλη, Καφαντάρη, λόγω σοβαρότητος ζητήματος περιμένουμε υπεύθυνες συγκεκριμένες πληροφορίες και γνώμες σας».

Η σκιά του εμφυλίου

Παρά τις διαβεβαιώσεις, το ενδεχόμενο εκτροπής δεν απομακρύνθηκε.

Τα ραδιογραφήματα Πλουμπίδη αποτυπώνουν, απεναντίας, μια όλο και μεγαλύτερη ώσμωση ανάμεσα στις επιμέρους συνιστώσες της εθνικοφροσύνης:

• 21/9: «Σήμερα αύριο θα συναντηθούμε με Σπηλιωτόπουλο που μας ζήτησε. Οταν λέμε μαζί μας, εννοούμε το ΕΑΜ. Αυτός συνεργάζεται σκανδαλώδικα με τη Χ, τη ΡΑΝ και όλους τους Μοναρχικούς. Οι Σοφούλης, Καφαντάρης έστειλαν τηλεγράφημα στον Παπανδρέου με αιχμές εναντίον μας. Οι Συνταγματάρχες Γεωργούλης, Φρούραχος Πειραιά, και Στεργιόπουλος, Αθηνών, παραιτήθηκαν γιατί ο Σπηλιωτόπουλος δεν εδέχθη την γνώμη τους που ήταν συνεργασία με το ΕΑΜ. Αρχισε πάλι επιστράτευση [στα Τ.Α.] με ατομικές προσκλήσεις. Η γενική ασφάλεια πήρε από Γερμανούς 100 πολυβόλα. Ο Αρχηγός της Αστυνομίας κάλεσε τους Διευθυντές και τους είπε να πειθαρχήσουν στον διοικητή της Πόλεως, Σπηλιωτόπουλο. Το σύνταγμα χωροφυλακής πήρε 5 πολυβόλα Ιταλικά».

• 22/9: «Οι Γερμανοί έδωσαν στα τάγματα ασφαλείας 6 πυροβόλα, όλμους και 2.000 χιλιάδες σφαίρες. […] Το Σοφούλη επισκέφτηκε ο Σπηλιωτόπουλος και μετά ο [διοικητής των Ταγμάτων] Πλυτζανόπουλος. Φαίνεται πως ο Σοφούλης δεν αφήνει να γίνει συνεργασία με το ΕΑΜ».

• 23/9: «Πάγκαλος, Ράλλης, Γονατάς, Σοφούλης πήγαν να κάνουν Κυβέρνηση. Ο Καφαντάρης δεν έπαιρνε μέρος αλλά ενίσχυε. Τώρα ναυάγησε μετά το διάγγελμα και το διορισμό αντιπροσώπων της Κυβέρνησης. Ολοι αυτοί κατά ΕΑΜ και για διατήρηση ταγμάτων. Η δύναμη του Ράλλη που θα πολεμήση υπολογίζεται από διαφόρους αξιωματικούς σε 1.200 Τσολιάδες και 6.000 που οργάνωσε η Ειδική. Ο Διάμεσης [του ΕΔΕΣ] συνεργάστηκε με αρχηγούς χωροφυλακής και αστυνομίας».

Μία μέρα νωρίτερα, η κρίση είχε κορυφωθεί με την ανοιχτή σύμπραξη δωσίλογων μηχανισμών και κυβερνητικού απεσταλμένου:

«Χαφιέδες της Ειδικής μοίρασαν ανακοινωθέν που έλεγε ότι ο υποστράτηγος Σπηλιωτόπουλος έλαβε σήμερον τηλεγράφημα του Αγγλου Στρατηγού Γκωνκ που τον διορίζει στρατιωτικό διοικητή. Οτι τα τμήματα του ΕΛΑΣ διατάχθηκαν αποσυρθούν έξω ορίων Αττικής και ουδεμίαν ανάμιξιν θα έχουν εις την τήρησιν τάξεως. […] Ο κόσμος αναστατώθηκε, εμείς βγήκαμε με τηλεβόες και του είπαμε να μην ακούει τις διαδόσεις των Ράλληδων, τον καλούμε νάναι έτοιμος γιατί η λευτεριά πλησιάζει. Οτι οι αντάρτες του ΕΛΑΣ είναι έξω απ’ την Αθήνα και ο ΕΛΑΣ της πόλης είναι έτοιμος, μαζύ με τους συμμάχους να λευτερώση την Αθήνα και τον Πειραιά. Μέρες τώρα ζητούμε τον Σπηλιωτόπουλο για να τον δούμε, μα ακόμα δεν μας έκλεισε ραντεβού. Εμείς θα κάνουμε το καθήκον μας απέναντι στο λαό μας και τους συμμάχους».

Σύμφωνα με «εξακριβωμένη» πληροφορία που μεταδόθηκε στις 25/9, η επίμαχη ανακοίνωση «βγήκε από το γραφείο Ράλλη και δαχτυλογραφήθηκε στο Υπουργείο Ασφαλείας».

Ακόμη πιο απειλητικά είναι όσα διαβιβάζονται στις 24/9:

«Σπηλιωτόπουλος είπε ότι θα κρατήσει την τάξη με αστυνομία, χωροφυλακή και εθνικές οργανώσεις, και θα χτυπήσουν κάθε ταραξία. Σ’ ερώτηση αν το ΕΑΜ είναι στις εθνικές οργανώσεις, απάντησε όχι. Αυτά τα βεβαιώνει ο Οθωναίος, ο οποίος λέει ότι μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε και το όνομά του. Εμείς θα χτυπήσουμε το Σπηλιωτόπουλο σαν εχθρό του λαού και της Εθνικής Κυβέρνησης, που αν και διορισμένος απ’ αυτή δεν εκτελεί τις διαταγές της αλλά συνεργάζεται με Ράλλη.

Για το χτεσινό, ο ΕΛΑΣ παρήλασε σε πολλές συνοικίες λέγοντας “ο ΕΛΑΣ είναι εδώ για να λευτερώσει την Αθήνα μαζί με τους Συμμάχους”. Το χτεσινό λένε ότι κατασκευάσθη εδώ από Εγγλέζο και τηλεγράφησε έξω για να το επιβεβαιώσουν. Σήμερα το τηλεγράφημα το γράφουν αλλιώτικα, που μας δίνει εμάς όπλα να τους ξεφτιλίσουμε.

Οι εφημερίδες του Σπηλιωτόπουλου βγαίνουν μόνο χτυπώντας εμάς, αυτοί πάνε να δημιουργήσουν ταραχές, για να δικαιολογηθεί ερχομός βασιλιά και κηρύξει Διχτατορία. Ολη η αντίδραση τάχει χαμένα και ενισχύει Διχτατορικές λύσεις. Οι κατεργαραίοι Γονατάς, Ράλλης, Πάγκαλος, Μητροπολίτης και ΕΔΕΣ πάνε για κυβέρνηση εθνικής σωτηρίας και στηρίζονται στα Τάγματα. Οι Σοφούλης και Καφαντάρης ούτε είναι ούτε όχι, πάντως ενισχύουν κίνηση κατά ΕΑΜ και κατά Παπανδρέου».

Απέναντι σ’ αυτά τα δεδομένα, το κλιμάκιο της Αθήνας σκέφτεται σοβαρά την πιθανότητα κατάληψης της εξουσίας, ενημερώνοντας ταυτόχρονα το βουνό για τη σχετική αντιζηλία μεταξύ των στρατιωτικών ηγεσιών πόλης-υπαίθρου:

«Σχέδιο κοινό με δεύτερη Μεραρχία [του ΕΛΑΣ] δεν έγινε. Ο [διοικητής της, συνταγματάρχης] Ρήγος υποτιμά το σώμα [=Α’ Σ.Σ. του αθηναϊκού ΕΛΑΣ]. Ζήτημα να διαταχθή να εκτελεί από τώρα τις διαταγές του Σώματος. Εδώ πρέπει νάρθει αμέσως Στρατηγός, ιδίως ο Μάντακας. Το παιχνίδι εδώ θα παιχτεί. […] Σήμερα είχαμε συνεδρίαση. Ο Φάνης ήταν υπέροχος και στη διαπίστωση και στα καθήκοντα που μπαίνουν, που θα γράψω αύριο».

Η ενδοαντάρτικη αυτή διάσταση και οι κοινωνικοπολιτικές προεκτάσεις της έχουν περιγραφεί αναλυτικά από τον Θανάση Χατζή (τ.Γ’, σ.452-3).

Ο ίδιος μάς πληροφορεί και για το περιεχόμενο της εισήγησης του «Φάνη», δηλαδή του γραμματέα της ΚΟΑ Βασίλη Μπαρτζιώτα: κατάληψη της εξουσίας με ένοπλη εξέγερση (σ.450-1).

Μία μέρα μετά, ο Πλουμπίδης ενημερώνει το βουνό πως «ο σχηματισμός Οικουμενικής ναυάγησε από άρνηση του Σοφούλη, επίσης ο Μητροπολίτης αρνήθηκε ν’ αναλάβει προεδρία. Οι Γονατάς, Σοφούλης, Καφαντάρης σε δικούς τους μιλούν υπέρ ταγμάτων, στις επιτροπές δεν δίνουν απάντηση καθόλου. Ο Σοφούλης π.χ. λέει θα καθήσουν ήσυχα, δεν θα πειράξουν κανέναν και όταν πιέζεται να μιλήσει καθαρά λέει αυτό δεν είναι ζήτημα δικό του αλλά Κυβερνητικό. Ο Συνχης Γεωργούλης λέει ότι ο Σιμάνα έδωσε στο Σπηλιωτόπουλο 50 χιλιάδες όπλα και τρία Πυροβόλα».

Στις 26 Σεπτεμβρίου, ενώ στην Καζέρτα υπογραφόταν η συμφωνία για υπαγωγή του ΕΛΑΣ στη διοίκηση του στρατηγού Σκόμπι και παραμονή του εκτός Αθηνών, θα πραγματοποιηθεί τελικά και η συνάντηση που εκκρεμούσε τόσον καιρό:

«Βρήκαμε Σπηλιωτόπουλο στο σπίτι του Εβερτ. Ο Χριστόφορος τούθεσε 3 ζητήματα: 1) Γιατί μετά την καταδίκη των ταγμάτων από την Κυβέρνηση δεν βγάζει διάταγμα διάλυσής τους. Απάντησε ότι δεν έχει αρμοδιότητα. Υστερα από διαμαρτυρία, είπε ότι θα τα διαλύση την ώρα της απελευθέρωσης. 2) Γιατί δεν συνεργάζεται με ΕΑΜ και ΕΛΑΣ, και καταγγείλαμε τη διαταγή που στρέφεται κατά ΕΑΜ. Μας απάντησε ότι δεν πήρε εντολή να συνεργασθή με ΕΑΜ. Τρίτο. Για την ψεύτικη ανακοίνωση να φύγη ο ΕΛΑΣ έξω των ορίων Αττικής, απάντησε ότι δεν φταίει αυτός, μα τα κόμματα που γνωστοποίησαν στο Ράλλη τη διαταγή. […] Οι απαντήσεις του ήταν αρνητικές. Συνεχίζει το παλιό βιολί ενάντια στο πρόγραμμα της Εθνικής Κυβέρνησης, και θα τον χτυπήσουμε σαν εχθρό της ενότητας και ότι οργανώνει τον εμφύλιο πόλεμο. […] Θα συναντηθούμε γρήγορα».

Για γουναράδικα δεν γινόταν, ακόμη, λόγος.