Λευκός Οίκος, 17/4/1961. Υποδοχή του ζεύγους Καραμανλή από το προεδρικό ζεύγος των ΗΠΑ | JFK LIBRARY
Τζον Φ. Κένεντι (17/4/1961)
Τώρα που η επίσκεψη Ομπάμα ανήκει πλέον στην Ιστορία, και ο πάνδημος ενθουσιασμός για τον «Επιτάφιο» που ο απερχόμενος πλανητάρχης εκφώνησε στο Ιδρυμα Νιάρχου σχετικοποιήθηκε από τον ύμνο που ο ίδιος έπλεξε την επομένη στο Βερολίνο για το «γερμανικό θαύμα» (και την Ανγκελα Μέρκελ), μπορούμε πια με την ησυχία μας να μελετήσουμε εκ των ένδον τον μηχανισμό που οργανώνει αυτού του είδους τις διεθνείς επαφές των Αμερικανών προέδρων.
Η στήλη δεν έχει βέβαια προσβάσεις στα ενδότερα του Λευκού Οίκου, για να προσφέρει στους αναγνώστες της ζεστά ντοκουμέντα από την υπερατλαντική προετοιμασία του προσκυνήματος του Μπαράκ στη χώρα του Περικλή.
Το αρχειακό υλικό, βάσει του οποίου θα παρακολουθήσουμε σήμερα πώς οργανώνεται από αμερικανικής πλευράς μια επίσημη συνάντηση ανάμεσα σ’ έναν πρόεδρο των ΗΠΑ κι έναν Ελληνα πρωθυπουργό, προέρχεται από το αρχείο του αμέσως προηγούμενου «χαρισματικού» ηγέτη της υπερδύναμης: του Τζον Φιτζέραλντ Κένεντι (1961-1963).
Πρόκειται για τρεις φακέλους του αρχείου του Κένεντι, το πλήρες περιεχόμενο των οποίων έχει αναρτηθεί στον ιστότοπο της «JFK Library» της Βοστόνης και, εν όλω ή εν μέρει, αφορούν τις συναντήσεις του με τον τότε Ελληνα πρωθυπουργό Κωνσταντίνο Καραμανλή κατά την επίσημη επίσκεψη του τελευταίου στις ΗΠΑ (17-24/4/1961).
Η μελέτη τους αποδεικνύεται εξαιρετικά διαφωτιστική για τη μεθοδολογία που η κρατική γραφειοκρατία της υπερδύναμης ακολουθεί σ’ αυτού του είδους τις επαφές.
Με δεδομένο δε το διαχρονικό ειδικό βάρος αυτής της γραφειοκρατίας, σχετικά λίγα πράγματα πρέπει να έχουν αλλάξει έκτοτε στον τρόπο λειτουργίας του όλου μηχανισμού, έστω κι αν οι ενδιάμεσες τεχνολογικές αλλαγές οπωσδήποτε μετέβαλαν κάποιες επιμέρους πρακτικές.
Στο άρθρο που ακολουθεί θα επικεντρωθούμε κυρίως στη λειτουργία αυτού του μηχανισμού και δευτερευόντως μόνο θα σταθούμε στα πολιτικά διακυβεύματα της μακρινής εκείνης συνάντησης.
Οπως η πρόσφατη επίσκεψη Ομπάμα στην Αθήνα, έτσι και η τότε επίσκεψη Καραμανλή στην Ουάσινγκτον είχε κυρίως συμβολικό χαρακτήρα – δίχως αυτό να σημαίνει, βέβαια, ότι δεν συζητήθηκαν μεταξύ των δύο ηγετών και κάποια θέματα ουσίας.
Ειδική αναφορά αξίζει να γίνει μόνο σ’ ένα ξεχασμένο σημείο τριβής, που παρουσιάζει σήμερα μιαν ιδιάζουσα επικαιρότητα: το ζήτημα της αποπληρωμής του προπολεμικού ελληνικού δημόσιου χρέους προς τους Αμερικανούς ομολογιούχους, η εκκρεμότητα του οποίου είχε οδηγήσει σε άτυπο πάγωμα της αναπτυξιακής βοήθειας των ΗΠΑ προς την Αθήνα.
«Αρχαιολατρία» και ρεαλισμός
Η επίσκεψη Καραμανλή στις ΗΠΑ προέκυψε ως επέκταση του ταξιδιού του στον Καναδά (12-17/4/1961), το οποίο είχε οργανωθεί κυρίως λόγω Μακεδονικού.Παρόμοια επίσκεψη είχε πάντως ήδη προγραμματιστεί από τη νεοσύστατη κυβέρνηση Κένεντι, που αξιοποίησε την ευκαιρία να επισπεύσει την πρόσκλησή της προς τον Ελληνα πρωθυπουργό.
Η ατζέντα των συνομιλιών θα περιλάμβανε διάφορα «μικροπροβλήματα», κατά τη διατύπωση του Αμερικανού υπουργού Εξωτερικών Ντιν Ρασκ (15/3/61).
Σχετικές λίστες αντάλλαξαν οι πρεσβείες και τα υπουργεία Εξωτερικών των δύο κρατών, ενώ δεν έλειψαν και κάποιες παρεμβάσεις τόσο της «λαϊκής διπλωματίας» όσο και φορέων κάθε άλλο παρά «λαϊκών».
Στο αεροδρόμιο του Ελληνικού, αντιπροσωπεία βορειοηπειρωτικών σωματείων ζήτησε, λ.χ., από τον ΥΠΕΞ Αβέρωφ να θέσει στον Κένεντι «το εθνικόν ζήτημα» των ελληνικών εδαφικών διεκδικήσεων στην Αλβανία, για να εισπράξει την απάντηση ότι κάτι τέτοιο «δεν είναι πρέπον» (11/4).
Διαφορετικής τάξης υπήρξε το διακριτικό διάβημα της βασίλισσας Φρειδερίκης προς τον Αμερικανό πρέσβη (6/4), με το αίτημα φοροαπαλλαγής τυχόν εισφορών πολιτών των ΗΠΑ προς το προσωπικό της Ιδρυμα («Βασιλική Πρόνοια»).
Η γραφειοκρατική προετοιμασία αφορούσε κατ’ αρχάς το πρόγραμμα της επίσκεψης και τα δώρα που επρόκειτο ν’ ανταλλαγούν εθιμοτυπικά.
Η ελληνική πρεσβεία ενημέρωσε π.χ. το Στέιτ Ντιπάρτμεντ πως ο Καραμανλής θα προσέφερε στον Κένεντι έναν αρχαίο αμφορέα· η υπηρεσία πρωτοκόλλου του τελευταίου αποφάσισε πάλι ν’ ανταποδώσει μ’ ένα αντίγραφο της ασημένιας «κούπας της ελευθερίας», συμβόλου της αμερικανικής επανάστασης του ΙΗ’ αιώνα, κόστους «350 περίπου δολαρίων».
Η προπαρασκευή δεν περιορίστηκε όμως εκεί, αλλά επεκτάθηκε και στην προληπτική κατάρτιση του κειμένου των προπόσεων και των επίσημων ανακοινωθέντων.
Το σχέδιο τελικού ανακοινωθέντος της επίσκεψης υποβλήθηκε, λ.χ., προκαταβολικά από την ελληνική κυβέρνηση στην αμερικανική πρεσβεία της Αθήνας.
Σύμφωνα με τις εξηγήσεις του Γ.Γ. του ελληνικού ΥΠΕΞ, Χρήστου Ξανθόπουλου-Παλαμά, που διασώζονται σε τηλεγράφημα της πρεσβείας προς τα κεντρικά (7/4/1961), «βασικό αντικείμενο του ανακοινωθέντος ήταν να παράγει την ευμενέστερη δυνατή εντύπωση στο ελληνικό κοινό».
Αυτή η μέριμνα για την παραγωγή εντυπώσεων στο ελληνικό (κι ελληνοαμερικανικό) κοινό αποτυπώνεται αρκετά ευκρινώς και στην προσφώνηση του Κένεντι προς τον Καραμανλή, κατά το επίσημο γεύμα τους στον Λευκό Οίκο (17/4/1961):
«Κάποιος είπε κάποτε πως ο καθένας μας είναι ή Αθηναίος ή Σπαρτιάτης. Εν πάση περιπτώσει είμαστε όλοι Ελληνες, από την άποψη ότι αναγνωρίζουμε την πηγή απ’ όπου ξεκίνησαν όλες οι προσπάθειές μας. Είμαι βέβαιος ότι κάποιες φορές οι Ελληνες βαριούνται να ακούνε για την αρχαία Ιστορία, επειδή είναι απασχολημένοι με το να γράφουν Ιστορία σήμερα. Ατενίζουμε όμως την αρχαία Ελλάδα για έμπνευση και κοιτάμε τη σύγχρονη Ελλάδα για συντροφικότητα. […] Είναι χαρά μου σήμερα, ως πρόεδρος, να θυμηθώ πως ήμουνα μέλος του Κογκρέσου το 1947, όταν ο πρόεδρος Τρούμαν εξήγγειλε το δόγμα Τρούμαν».
Στο δόγμα Τρούμαν επικεντρώθηκε και η αντιφώνηση του Καραμανλή:
«Οι Ελληνες δεν ξεχνάμε ποτέ όσους μας βοήθησαν σε δύσκολους καιρούς. Γι’ αυτό τοω λόγο, θυμόμαστε μ’ ευγνωμοσύνη το δόγμα Τρούμαν, όταν ο διεθνής κομμουνισμός εξαπέλυσε την επίθεσή του για να υποδουλώσει τη χώρα μας. […] Η Ελλάς θα βρεθεί σταθερά στο πλευρό των συμμάχων της στο ΝΑΤΟ, συμβάλλοντας στις επιδιώξεις τους για ειρήνη, ελευθερία και δικαιοσύνη».
Το «λυσάρι» του προέδρου Κένεντι (επάνω) είναι προσβάσιμο στους ερευνητές, σε αντίθεση με τα σημειώματα για τη σύνδεση Ελλάδας-ΕΟΚ και τη δημιουργία της Ενωσης Κέντρου ή τα βιογραφικά των επικεφαλής της ελληνικής αντιπροσωπείας (κάτω)που παραμένουν απόρρητα
Αυτά όσον αφορά την πρόσοψη. Για τους πραγματικούς στόχους των δύο πλευρών, αποκαλυπτικό είναι ένα δισέλιδο «έγγραφο πλαισίου» (Scope Paper) που περιέχεται στον φάκελο του Κένεντι για την επίσκεψη.
Το περιεχόμενό του ξεκινά με το κεφάλαιο «Ελληνικές προσδοκίες»:
«Ο πρωθυπουργός Καραμανλής αντιμετωπίζει δύσκολες εκλογές που θα γίνουν κάποια στιγμή μέχρι τον Μάιο του 1962. Τελεί κάτω από μεγάλη πολιτική πίεση σε μια πλειάδα μετώπων. Μεταξύ των κατηγοριών που δέχεται είναι ο ισχυρισμός πως έχει προσδέσει την Ελλάδα υπερβολικά σφιχτά με τη Δύση, και ιδιαίτερα τις ΗΠΑ, δίχως ν’ αποσπάσει σε αντάλλαγμα τη σθεναρή υποστήριξη των ΗΠΑ. Διατυπώνεται ο ισχυρισμός πως οι ΗΠΑ θεωρούν την Ελλάδα δεδομένη.
Ο πρωθυπουργός θα θελήσει να κεφαλαιοποιήσει την επίσκεψή του στις ΗΠΑ υποστηρίζοντας ότι ζητήθηκε η συμβουλή του σε μεγάλα διεθνή ζητήματα. Τονίζοντας τις στενές σχέσεις της Ελλάδας με τη νέα κυβέρνηση των ΗΠΑ, θα επιχειρήσει ν’ αποδείξει στους αντιπάλους του πως έχουν άδικο όταν συνάγουν πως οι ΗΠΑ θεωρούν την Ελλάδα δεδομένη.
Στον πρωθυπουργό θα αρέσει επίσης πάρα πολύ να επιστρέψει με κάποια απτή απόδειξη της υποστήριξης των ΗΠΑ. Θα συνειδητοποιήσει, παρ’ όλα αυτά, πως η πολιτική αδυναμία του να πετύχει μια ρύθμιση στο ζήτημα των ανεξόφλητων ομολόγων θα περιορίσει τις δυνατότητές του σ’ αυτή την κατεύθυνση. Θα ελπίζει ν’ αποσπάσει, ως μίνιμουμ, κάποιες διαβεβαιώσεις πως η στρατιωτική και οικονομική βοήθεια των ΗΠΑ θα συνεχιστεί, και θα επιδιώξει κάποια διατύπωση με την οποία θα υποστηρίξει πως αναπτυξιακά κονδύλια των ΗΠΑ είναι διαθέσιμα για την Ελλάδα».
Οι αμερικανικές επιδιώξεις από τη συνάντηση συμπυκνώνονται στη συνέχεια του εγγράφου, που τιτλοφορείται «Προθέσεις των ΗΠΑ»:
«Η επίσκεψη του πρωθυπουργού είναι κυρίως μια επίσκεψη επίδειξης καλής θέλησης, μολονότι συμμεριζόμαστε την επιθυμία του να τη χρησιμοποιήσει για να ενισχύσει την πολιτική του θέση. Δεν βλέπουμε στην ελληνική πολιτική σκηνή καμιά αποδεκτή εναλλακτική λύση στον Καραμανλή.
Δεν έχουμε προγραμματίσει οποιεσδήποτε επιχειρηματικές συσκέψεις για τον πρωθυπουργό, προβλέποντας ότι τόσο αυτός όσο κι εμείς μπορούμε να εκπληρώσουμε τους σκοπούς μας με συζητήσεις στη διάρκεια επισκέψεων φιλοφροσύνης και κοινωνικών συναντήσεων. Του έχουμε ωστόσο πει πως είμαστε προετοιμασμένοι να συζητήσουμε οποιοδήποτε θέμα επιθυμεί. Ελπίζουμε ότι το μόνο εκκρεμές ζήτημα ανάμεσα σ’ εμάς και την Ελλάδα, η χρεωκοπία της Ελλάδας όσον αφορά τα προπολεμικά ομόλογά της, θα προκύψει φυσιολογικά κατά τη διάρκεια των συνομιλιών, κυρίως με τον [υφυπουργό Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων] κ. Μπολ.
Υπάρχει κάποια πιθανότητα ο κ. Καραμανλής ν’ αποδειχθεί επαρκώς ευέλικτος σ’ αυτό το ζήτημα, ώστε να μας επιτρέψει να χαλαρώσουμε την άτυπη απαγόρευσή μας σε αναπτυξιακά δάνεια, τουλάχιστον σε μιαν άκρως επιλεκτική βάση. Αν αυτό συμβεί, θα είναι λιγότερο δύσκολο να εκπληρώσουμε την επιθυμία του για διαβεβαιώσεις όσον αφορά τη συνέχιση των προγραμμάτων στρατιωτικής και οικονομικής βοήθειάς μας.
Το πρόγραμμα του πρωθυπουργού έχει σχεδιαστεί ώστε να δείξει τη σημασία που αποδίδουμε στην επίσκεψη. Τα προκαταβολικά δελτία Τύπου και το ανακοινωθέν που μελετάμε έχουν σχεδιαστεί για να τον βοηθήσουν να πετύχει αυτό τον στόχο».
Και το ντοκουμέντο κλείνει μ’ έναν «προτεινόμενο καταμερισμό της θεματολογίας για τη διεξαγωγή των συνομιλιών», προκειμένου να μεγιστοποιηθούν τα οφέλη από την όλη επαφή:
«Ελπίζουμε πως ο πρόεδρος θα μιλήσει με τον πρωθυπουργό υπό το πρίσμα της γενικής σημασίας των σχέσεων Ελλάδας-ΗΠΑ και για τον σημαντικό ρόλο που η Ελλάδα παίζει στη δυτική συμμαχία. Συνιστούμε ο πρόεδρος και ο υπουργός [Εξωτερικών] να δείξουν εξοικείωση με το ζήτημα των ομολόγων, αν αυτό τεθεί. Προβλέπουμε, ωστόσο, πως η κύρια συζήτηση γι’ αυτό το θέμα θα λάβει χώρα με τον κ. Μπολ. Περιμένουμε πως ο πρωθυπουργός θα θέλει να συζητήσει κυρίως ζητήματα στρατιωτικής βοήθειας με τον [υπουργό Αμυνας] κ. Μακναμάρα, και θεωρούμε πως οι κ.κ. Μπόλεν και Κόλερ θα εκπληρώσουν την επιθυμία του να συζητήσουν την αμερικανική και σοβιετική πολιτική στα Βαλκάνια».
Ακόμη και μεταξύ συμμάχων, κάθε διαπραγμάτευση γίνεται συνήθως αντιληπτή ως ένα παίγνιο μηδενικού αθροίσματος, με απώτερη επιδίωξη την πώληση φρέσκου αέρα έναντι απτών ανταλλαγμάτων.
«Δεν έχουμε κάποια ένδειξη εδώ πως ο Καραμανλής αναμένεται να ζητήσει συγκεκριμένη οικονομική βοήθεια, ώστε να γυρίσει πίσω έχοντας κάτι στο χέρι», τηλεγραφεί χαρακτηριστικά στις 3 Απριλίου η πρεσβεία της Αθήνας προς το Στέιτ Ντιπάρτμεντ. «Αυτό προκαλεί μάλλον έκπληξη, καθώς οι Ελληνες δεν ντρέπονται να ζητάνε. Εξακολουθούμε να φοβούμαστε πως θα ζητήσει κάτι».
Για τη διαθεσιμότητα πάλι της αμερικανικής πλευράς, εξαιρετικά εύγλωττο είναι ένα απόρρητο σημείωμα του φακέλου του Μακναμάρα, εν όψει της δικής του συνάντησης με τον Καραμανλή:
«Οι υψηλόβαθμοι επισκέπτες στην Ουάσινγκτον συχνά έχουν την τάση να υπερτονίζουν τα διάφορα προβλήματα των δικών τους ενόπλων δυνάμεων. Είθισται ως εκ τούτου ν’ ακούμε με κατανόηση υποδείξεις που θα συνεπάγονταν αυξημένες δαπάνες στρατιωτικής βοήθειας, αλλά να μην προβαίνουμε σε δεσμεύσεις πέρα από κάποιες υποσχέσεις να κάνουμε “ότι είναι δυνατό”».
Την εικόνα συνοψίζει ένα έγγραφο του Ρασκ προς την πρεσβεία των ΗΠΑ στην Αθήνα (15/3):
«Αναγνωρίζουμε και κατανοούμε την επιθυμία του πρωθυπουργού να φανεί δημόσια πως έχει επιδοθεί σε ουσιαστικές συνομιλίες στην Ουάσινγκτον κατά την εδώ επίσημη επίσκεψή του. Από την άλλη, η φιλοσοφία της επίσκεψης από πλευράς μας είναι κυρίως αυτή μιας κίνησης καλής θέλησης και αναγνώρισης από τον πρόεδρο [Κένεντι] ενός νομιμόφρονος και πιστού συμμάχου. Θα είμαστε φυσικά προετοιμασμένοι να συζητήσουμε κάθε ζήτημα που οι Ελληνες θα θελήσουν να θέσουν, κι ελπίζουμε να έχουμε την ευκαιρία να σημειώσουμε κάποια πρόοδο στο ζήτημα των ομολόγων, ο Καραμανλής όμως θα είναι ευπρόσδεκτος είτε αυτό συμβεί είτε όχι. Από πλευράς μας δεν σκεφτόμαστε να πιέσουμε για άλλες ουσιώδεις υποθέσεις».
Μάθε τον συνομιλητή σου
Αναγκαία προϋπόθεση για την επιτυχή πώληση φρέσκου αέρα αποτελεί η καλύτερη δυνατή γνώση των συνομιλητών, των προσωπικών ιδιαιτεροτήτων κι αδυναμιών, αλλά και του ευρύτερου περιβάλλοντός τους.
Για τη διεκπεραίωση της αποστολής τους, οι αξιωματούχοι των ΗΠΑ εφοδιάζονταν με άφθονες πληροφορίες για την απέναντι πλευρά· αγνοούμε, βέβαια, σε ποιο βαθμό προλάβαιναν (ή και απλώς επιχειρούσαν) να αφομοιώσουν κάποια απ’ αυτά τα δεδομένα.
Ενα σκέλος αυτών των στοιχείων αφορούσε τη χώρα προέλευσης των καλεσμένων.
Ο προπαρασκευαστικός φάκελος της συνάντησης περιέχει ένα μονόφυλλο με «βασικά στοιχεία» για την Ελλάδα κι ένα αναλυτικότερο σημείωμα 9 σελίδων.
Στοιχειώδης παρατηρητικότητα αρκεί πάντως για την επισήμανση κάποιων αξιοσημείωτων διαφορών μεταξύ των δύο εγγράφων.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η σκιαγράφηση των μειονοτικών ζητημάτων.
«Εθνοτική καταγωγή: ελληνική· μειονοτικές ομάδες 2% του πληθυσμού – κυρίως Τούρκοι», διαβάζουμε στο πρώτο, ενώ το δεύτερο προχωρά σε αρκετά διαφορετικές επισημάνσεις:
«Μειονοτικά προβλήματα υπήρξαν στο παρελθόν αλλά προς το παρόν δεν είναι σοβαρά. Οι κυριότερες μειονοτικές ομάδες αποτελούνται από Τούρκους, Μακεδόνες, Σλάβους, Βουλγάρους, Βλάχους (Ρουμάνους) και Αλβανούς. Αυτές οι ομάδες αποτελούν περίπου 7% του πληθυσμού».
Σε αντίθεση μ’ αυτές τις εγκυκλοπαιδικού χαρακτήρα πληροφορίες, τα βιογραφικά σημειώματα των βασικών μελών της ελληνικής αποστολής είναι εμφανώς πιο πιπεράτα.
Στον φάκελο του Κένεντι για την επίσκεψη περιλαμβάνεται, καταρχήν, μια δισέλιδη συνοπτική περιγραφή των τριών κυριότερων προσκεκλημένων: του ζεύγους Καραμανλή και του ΥΠΕΞ Ευάγγελου Αβέρωφ.
«Ο Καραμανλής μοιάζει σαν ένας ζόρικος Μακεδόνας Αντονι Ιντεν», διαβάζουμε για τον Ελληνα πρωθυπουργό.
«Είναι ένας εξωστρεφής, αυτοδημιούργητος τύπος, με λίγα από τα πολιτισμικά επιτεύγματα του υπ’ αριθμόν ένα συνεργάτη του, του υπουργού Εξωτερικών Ευάγγελου Αβέρωφ», καθώς «αναδύθηκε από τη φτώχεια ενός άσημου μακεδονικού χωριού κοντά στα βουλγαρικά σύνορα σε εθνικό (και διεθνές) μέγεθος».
Οι υμνητικοί τόνοι διατηρούνται κατά την περιγραφή της πολιτείας του:
«Ως φιλόπατρις Ελληνας, ο Καραμανλής είναι αφοσιωμένος φίλος των ΗΠΑ, πιστός σύμμαχος του ΝΑΤΟ και (όπως μαρτυρά η Κύπρος και πιο πρόσφατα η Κοινή Αγορά) ένας αληθινός κρατικός ηγέτης».
Λιγότερο κολακευτικές είναι κάποιες άλλες πληροφορίες:
«Δουλευταράς αλλά κακός διαχειριστής και βάναυσο, οξύθυμο αφεντικό», ο Καραμανλής περιγράφεται ως επικεφαλής μιας κυβέρνησης που, «με εξαίρεση τον υπουργό Εξωτερικών Αβέρωφ, αποτελείται από πλαδαρούς απρόσωπους χαρακτήρες, που μόνο με ξεφωνήματα και καταδόσεις τσιγκλίζονται για να δράσουν».
Αμφιλεγόμενες παραμένουν, τέλος, οι συμπληρωματικές πτυχές της σκιαγραφίας του: «σπιτόγατος που χαλαρώνει με κινηματογραφικές ταινίες», «με προβλήματα ακοής, κατανοητός αλλά όχι ευφραδής στα αγγλικά».
Σε εντελώς διαφορετική κλίμακα κινείται το πορτρέτο της πρωθυπουργικής συζύγου:
«Η κυρία Καραμανλή, ηλικίας 32 ετών και πάνω από είκοσι χρόνια νεώτερη από τον σύζυγό της, είναι αξιαγάπητο πρόσωπο. Παντρεύτηκε πριν από εννιά χρόνια “τον καλύτερο εργένη υποψήφιο γαμπρό της Ελλάδας”. Δεν έχουν παιδιά. Παρ’ όλο που προέρχεται από διακεκριμένη και πάλαι ποτέ πλούσια οικογένεια της Πάτρας, οι Καραμανλήδες είναι μετρίως μόνο ευκατάστατοι και ζουν απλά. Η Αμαλία Καραμανλή έχει ανώτατη εκπαίδευση και ευρεία ενδιαφέροντα. Τα αγγλικά της είναι άνετα».
Αυτός που κερδίζει την καρδιά των Αμερικανών είναι ωστόσο ο τρίτος της παρέας:
«Ο υπουργός Εξωτερικών Αβέρωφ (που στις 17 Απριλίου θα κλείσει τα 51) είναι τόσο αστός και κοσμοπολίτης όσο παρορμητικός είναι ο πρωθυπουργός. Αυτοτελώς πλούσιος, βαθιά καλλιεργημένος, κάτοχος κάμποσων γλωσσών (της αγγλικής συμπεριλαμβανομένης), είναι πανέξυπνος, υποχρεωτικότατος και εκπληκτικά ικανός. Ενεργεί ως σταθεροποιητής για την παρορμητικότητα του αρχηγού του και όποτε ο τελευταίος βρεθεί με το ένα πόδι στον αέρα, ο Αβέρωφ είναι συνήθως εκεί με μια σκάλα. […] Απολαμβάνει τη φιλία και τον σεβασμό του αυτοδημιούργητου Καραμανλή, του οποίου θα είναι και ο πιθανότερος διάδοχος».
Στον ίδιο φάκελο υπήρχαν και αναλυτικότερα βιογραφικά σημειώματα της ίδιας τριάδας, για λόγους όμως που μόνο να υποθέσουμε μπορούμε, παραμένουν εξ ολοκλήρου απόρρητα.
Σε αντίθεση με το βιογραφικό του διπλωμάτη Χρήστου Ξανθόπουλου-Παλαμά, γενικού γραμματέα τότε του ΥΠΕΞ και μετέπειτα υπουργού Εξωτερικών της χούντας, για τον οποίο ο Κένεντι και ο Μακναμάρα πληροφορήθηκαν -μεταξύ άλλων- ότι «θεωρείται κάπως αγγλόφιλος, γεγονός που αναμφίβολα συνέβαλε στις μετριοπαθείς απόψεις του στο Κυπριακό».
Τον οικείο φάκελο συμπληρώνουν τα φωτογραφικά πορτρέτα των τεσσάρων βιογραφούμενων, προκειμένου οι οικοδεσπότες να εξοικειωθούν εγκαίρως με τις φάτσες των συνομιλητών τους.
Το χέρι της εθιμοτυπίας
Τι περιείχε όμως ακριβώς ο τελικός φάκελος (Briefing Book) που πήρε στα χέρια του ο Αμερικανός πρόεδρος εν όψει της συνάντησης με τον Καραμανλή;
Πρόκειται για ένα ντοσιέ 98 σελίδων, με την ύλη του επιμελημένα διαχωρισμένη σε σε τρία μέρη: «Διαδικαστικά», «Ουσιαστικά» και «Βιογραφικά».
Το πρώτο περιέχει το επίσημο πρόγραμμα της επίσκεψης, μαζί με τα ήδη διαμορφωμένα κείμενα προπόσεων και ανακοινωθέντων.
Το «ουσιαστικό» δεύτερο μέρος περιλαμβάνει πάλι το γενικό «έγγραφο πλαισίου», που ήδη παραθέσαμε, και δύο υποφακέλους: «Εγγραφα Θέσεων» (Position Papers) και «Εγγραφα για απρόοπτα» (Contingency Papers).
Πρόκειται για μια σχεδόν ασφυκτική ρύθμιση όχι μόνο των κινήσεων αλλά και της επιχειρηματολογίας των οικοδεσποτών από τις αρμόδιες υπηρεσίες.
Για τις κινήσεις, αποκαλυπτικό είναι το «μνημόνιο για τον πρόεδρο και την κυρία Κένεντι» (14/4/1961) με θέμα τη «διαδικασία του ελληνικού γεύματος» της 17ης Απριλίου στον Λευκό Οίκο:
«1. Στις 12.50 θα συναντήσετε τον πρωθυπουργό στην κεντρική (βόρεια) πόρτα. Η κυρία Κένεντι θα είναι επίσης εκεί. (Θα βγουν φωτογραφίες). Ανεβείτε στην οβάλ αίθουσα του δεύτερου ορόφου για ένα ποτό. Ο κ. Ντιουκ θα τους φέρει και θα τους πάρει.
2. Στη 1.10 περίπου οι προεδρικοί βοηθοί (ή βοηθός) θα έρθουν να σας πάρουν. Θα κατεβείτε με το ασανσέρ.
3. Οι καλεσμένοι σας θα συγκεντρωθούν για ένα λικέρ στη γαλάζια αίθουσα. Θα σταματήσετε στον διάδρομο στο σημείο που θα σας υποδείξει ο βοηθός, για την απότιση τιμών […]. Οταν αυτό τελειώσει, θα μπείτε στη γαλάζια αίθουσα και θα προχωρήσετε αμέσως στην κόκκινη αίθουσα. […]
5. Μετά το γεύμα, θα βοηθούσε αν ο πρόεδρος συνοδεύσει την κυρία Καραμανλή στην πράσινη αίθουσα για καφέ. Η κυρία Κένεντι και ο πρωθυπουργός θα πάνε στη γαλάζια αίθουσα για καφέ. Οι λοιποί καλεσμένοι θα χρησιμοποιήσουν και τις τρεις αίθουσες (πράσινη-γαλάζια-κόκκινη)».
Το λυσάρι του διαλόγου
Τα «έγγραφα θέσεων» είναι αναλυτικά εμπιστευτικά σημειώματα, 2-5 σελίδων το καθένα, με ενιαία δομή ανά θέμα: την περιγραφή της «αναμενόμενης ελληνικής θέσης» διαδέχεται η «συνιστώμενη θέση των ΗΠΑ» κι ακολουθεί (με τον τίτλο «συζήτηση») η παράθεση λεπτομερειών.
Ο υποφάκελος καλύπτει εννιά συνολικά θέματα:
(α) «Τρέχουσα πολιτική κατάσταση – επιπτώσεις της επίσκεψης Καραμανλή» (με παράρτημα για το ζήτημα του ελληνικού εκλογικού νόμου, για τον οποίο πιθανολογείται πως ο Καραμανλής ίσως ζητήσει τη γνώμη του Κένεντι),
(β) «Μελλοντικές προοπτικές της οικονομικής βοήθειας των ΗΠΑ»,
(γ) «Ελληνική ανάγκη για αναπτυξιακά δάνεια. Ζήτημα ομολόγων»,
(δ) «Ζητήματα Ανατολής-Δύσης»,
(ε) «ΝΑΤΟ»,
(στ) «Αφοπλισμός»,
(ζ) «ΟΗΕ»,
(η) «Σταθμός της “Φωνής της Αμερικής” στη Ρόδο», και
(θ) «Απαιτήσεις της κοινοπραξίας Thompson-Merritt».
Τέσσερα απ’ αυτά τα σημειώματα φέρουν την ένδειξη «να συζητηθεί με ξένη πρωτοβουλία», ενώ άλλα τόσα (α, γ, δ και στ) τονίζουν ότι το ζήτημα πρέπει να συζητηθεί «μόνο» αν το θέσει η ελληνική πλευρά.
Στην τελευταία πάλι περίπτωση, τις απαιτήσεις των εταιρειών που είχαν κατασκευάσει πολεμικό αεροδρόμιο «στον κόλπο της Σούδας», διευκρινίζεται ότι το θέμα «μπορεί να επιθυμεί να το θέσει ο υπουργός» Αμυνας, Ρόμπερτ Μακναμάρα.
Το ίδιο ακριβώς έγγραφο συναντάμε και στον φάκελο του τελευταίου για τη δική του συνάντηση με τον Καραμανλή, που λόγω της κρίσης του Κόλπου των Χοίρων πραγματοποιήθηκε τελικά από τον υφυπουργό Ρόσγουελ Γκιλπάτρικ.
Σε άλλο φάκελο φυλάσσονται τέσσερα συνοπτικότερα σημειώματα, με την ένδειξη «μόνο για επίσημη χρήση» και τα βασικά σημεία ισάριθμων ζητημάτων («οικονομική βοήθεια», «στρατιωτική βοήθεια», «ΝΑΤΟ», «ζητήματα Ανατολής-Δύσης»).
Η δομή είναι εδώ ακόμη πιο απλή: «Ο Καραμανλής ενδέχεται να πει» και«Προτεινόμενα σημεία απάντησης».
Παραθέτουμε ενδεικτικά το πρώτο:
«Οικονομική βοήθεια.
■ Ο Καραμανλής ενδέχεται να πει:
Η Ελλάδα χρειάζεται συνεχή αμυντική υποστήριξη.
Περισσότερα δάνεια για οικονομική ανάπτυξη χρειάζονται επίσης.
■ Προτεινόμενα σημεία απάντησης:
Μελέτη για το πρόγραμμα βοήθειας βρίσκεται τώρα σε εξέλιξη.
Δεν μπορούμε να πούμε τώρα πόση βοήθεια είναι διαθέσιμη για κάθε έθνος.
Εμφαση στα δάνεια· η αμυντική υποστήριξη θα εξαλειφθεί σταδιακά.
Σημαντικά τα σχέδια της χώρας για οικονομική ανάπτυξη.
Είναι καλό ότι η Ελλάδα σχεδιάζει πενταετές σχέδιο με τον ΟΟΣΑ.
Η μελλοντική ελληνική σύνδεση με την ΕΟΚ θετικό σημάδι, το οποίο η κυβέρνησή μας θα χαρεί να υποστηρίξει.
Ελπίζουμε ότι δάνεια από άλλα ευρωπαϊκά έθνη θα είναι επίσης διαθέσιμα για λιγότερο αναπτυγμένες χώρες.
Παρακαλούμε να διευκολύνετε ιδιωτικές επενδύσεις των ΗΠΑ στην Ελλάδα».
Η σκιά των ομολόγων
Τα σημειώματα που προορίζονται για την «απρόοπτη» έγερση ζητημάτων έχουν δομή όμοια με τα υπόλοιπα «έγγραφα θέσεων» και τιτλοφορούνται «Κύπρος», «Τουρκία» και «Ελληνική εργατική δύναμη: κομμουνιστική διείσδυση και κοινωνικές επιπτώσεις».
Την τελευταία στιγμή, όπως διαπιστώνουμε από την απουσία σχετικής εγγραφής στα περιεχόμενα, προστέθηκε ένα ακόμη δισέλιδο σημείωμα, με την υπογραφή του υπουργού Εξωτερικών Ντιν Ρασκ και τίτλο «Επίσκεψη Καραμανλή – Ελληνικά ομόλογα».
Η σκιαγράφηση της διαφοράς δεν αφήνει το παραμικρό περιθώριο για παρεξηγήσεις:
«Εδώ και πάνω από ένα χρόνο έχουμε επιδοθεί σ’ έναν πόλεμο νεύρων με τους Ελληνες για την απροθυμία τους να καταλήξουν σε κάποια ρύθμιση με το Συμβούλιο Προστασίας Ξένων Ομολογιούχων, αναφορικά με τα ελληνικά ομόλογα που κατέχονται από πολίτες των ΗΠΑ κι έχουν πάψει να αποπληρώνονται από τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο.
Η ελληνική κυβέρνηση υποστηρίζει ότι δεν αντέχει πολιτικά να το τακτοποιήσει, τουλάχιστον πριν από τις προσεχείς εκλογές, λόγω του φόβου ότι θα κατηγορηθεί από την αντιπολίτευση πως δέχτηκε όρους λιγότερο ευνοϊκούς από εκείνους που οι κομμουνιστές γείτονες της Ελλάδας έχουν αποσπάσει ή ενδέχεται ν’ αποσπάσουν στο μέλλον. Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες, καταστήσαμε γνωστό στους Ελληνες ότι δάνεια του Αναπτυξιακού Ταμείου δεν είναι διαθέσιμα γι’ αυτούς.
Η παράταση αυτού του αδιεξόδου επ’ αόριστον θα ήταν αντίθετη στα συμφέροντά μας, εφόσον θα παρεμποδιστεί η οικονομική ανάπτυξη της Ελλάδας που είναι αναγκαία για την πολιτική και κοινωνική σταθερότητα».
«Δεν πιστεύω ότι θα ‘πρεπε να αναφέρετε αυτό το ζήτημα στον πρωθυπουργό», συμβουλεύει έτσι τον Κένεντι ο υπουργός του, επισημαίνοντας ότι θα πρέπει απλώς να το γνωρίζει σε βασικές γραμμές, για την περίπτωση που αυτό θιγεί από την ελληνική πλευρά.
«Αλλωστε», προσθέτει, ο Καραμανλής «θα έχει αυτή την ουσιαστική συζήτηση με τον κ. Μπολ, προτού εμφανιστεί μπροστά σας».
Διπλωμάτης καριέρας και μετέπειτα διευθυντικό στέλεχος της Lehman Brothers, ο υφυπουργός είχε προφανώς αναλάβει τον ρόλο του κακού μπάτσου.
Για το περιεχόμενο δε αυτής της «ουσιαστικής συζήτησης», όπως αποτυπώθηκε στα επίσημα πρακτικά, ο αναγνώστης μπορεί ν’ ανατρέξει στο δημοσιευμένο Αρχείο Καραμανλή (τ. 5ος, σ. 38-9).
Αν όλα τα παραπάνω έγγραφα έχουν αποχαρακτηριστεί, δεν συμβαίνει το ίδιο με κάποια άλλα που περιλαμβάνονταν στον προπαρασκευαστικό φάκελο της επίσκεψης και «καθαρίστηκαν» τον Ιανουάριο του 2008, προτού αυτός δοθεί στη δημοσιότητα.
Το μεγαλύτερο μέρος του σημειώματος που αφορούσε την υπογραφή της συμφωνίας σύνδεσης Ελλάδας-ΕΟΚ και ολόκληρο το σημείωμα για τη «γέννηση ενός νέου κόμματος» (δηλαδή της -κυοφορούμενης τότε- Ενωσης Κέντρου) παραμένουν απόρρητα.
