ο μεγάλος οικονομικός

Δεκεμβρίου 20, 2016 από Δύτης των νιπτήρων

Είπα να αυτονομήσω εδώ μια μεγάλη συζήτηση που έγινε σε δύο μέρη με διαφορά πενταετίας (εδώ και εδώ), την οποία για διάφορους λόγους θεωρώ  ενδιαφέρουσα — μια και τουλάχιστον οι συμμετέχοντες φαίνεται να ενδιαφέρονται εξίσου, την παραθέτω εδώ (αφού έβγαλα κάποιες άσχετες παρεκβάσεις) ώστε να υπάρξει συνέχεια στα σχόλια. Για την οικονομία της συζήτησης (pun intended) δηλώνω ότι το κέντρο της κουβέντας καλό θα είναι να παραμείνει στο φιλοσοφικό-ανθρωπολογικό-ιστορικό πεδίο, αν και παραδείγματα (και) από το παρόν είναι φυσικά ευπρόσδεκτα. Α, να πω επίσης ότι και αυτό ίσως είναι βραδυφλεγές νήμα, τουλάχιστον από τη μεριά μου αυτό τον καιρό.

• Ηλεφούφουτος
  Μήπως αδικούμε την οικονομία όταν μιλάμε για «οικονομοκρατία»; Επειδή οι νεοφιλελεύθεροι ισχυρίζονται ότι όσα γίνονται επιβάλλονται από την οικονομία (όπως οι πατεράδες τους έλεγαν ότι το θέλει η πατρίς, ο Θεός κλπ.) δεν σημαίνει ότι πρέπει και να τους πιστεύουμε.
  
• Cadmian
  Ο Ηλεφούφουτος έχει δίκιο, η οικονομοκρατία στη βάση της δεν έχει να κάνει με την οικονομία, αλλά με τη θεολογία και την θρησκειοποίηση των αγορών. Σαν την νεοφιλελευθεροποίηση της βιολογίας και της γενετικής ένα πράγμα.
  
• Μπουκανιέρος
  Ωραία τα λες, Cadmian, πού ήσουνα τόσο καιρό;
• Με μια μικρή αντίρρηση στην πρώτη φράση (επομένως και στον Ηλεφού): η λογική της «οικονομίας» ήταν πάντα η οικονομοκρατία. Εξηγούμαι: όταν πιστεύεις στην οικονομία (θεωρία), η οποία λέει ότι η οικονομία (πράγμα) είναι κατιτί που βρίσκεται στη βάση, στη ρίζα, στην υποδομή κλπ. της κοινωνίας, κι ότι χωρίς αυτό το πράγμα δεν μπορεί να γίνει τίποτα, και μάλιστα είναι η προϋπόθεση ή ο τελικός προσδιορισμός όλων των υπόλοιπων, ε, μοιραία οι πιστοί της οικονομίας καταλήγουν να προσκυνήσουν την οικονομοκρατία.
• Αν πιστεύεις στην ύπαρξη του Θεού, είναι «λογικό» το βήμα προς τη θεολογία και, μετά, τη θεοκρατία.
  
• Δύτης των νιπτήρων
  Χμμ… και τι εννοούμε οικονομία όμως; Το ΑΕΠ; την «ανάπτυξη»; ή τις σχέσεις παραγωγής;
• (απαντά στον Μπουκάν ο μαρξιστής μέσα μου)
  
• Μπουκανιέρος
  Δύτη, η «ανάπτυξη» είναι θεολογική έννοια και το ΑΕΠ είναι αριθμολογική μαγεία. Κοινωνικές σχέσεις, ναι, υπάρχουν, αλλά δε βλέπω σε τι βοηθάει να τις ορίζουμε, και μάλιστα κατά προτεραιότητα, σαν «σχέσεις παραγωγής».
  Και πες του μαρξιστή μέσα σου να προσέξει ότι η επίσημη και κυρίαρχη εικόνα για τον κόσμο σήμερα μοιάζει πολύ με τη μαρξιστική εικόνα του κόσμου. Φυσικά είναι ένας μαρξισμός που έχει αποστειρωθεί από τις επαναστατικές προθέσεις του, κατά τα άλλα όμως («οικονομοκρατία») μοιάζει πιστό αντίγραφο.
• Και πες του να θυμηθεί (του μέσα σου) ότι οι παλιοί καλοί «αντιδραστικοί ιδεαλιστές» απορρίπτανε τον παλιό καλό μαρξισμό ακριβώς επειδή ήταν «οικονομοκρατικός».
  
•  Δύτης των νιπτήρων
  Μα σχέσεις παραγωγής παναπεί σχέσεις ταξικές και κάρπωση υπεραξίας, έτσι δεν είναι; Η επίσημη και κυρίαρχη εικόνα για τον κόσμο δεν χωράει τάξεις, μόνο «πολίτες».
• Και για να σε πικάρω λίγο ακόμα, ο Γκοντελιέ δεν έλεγε ότι σε κάποιες κοινωνίες κυρίαρχες είναι μεν οι σχέσεις συγγένειας, αλλά επειδή παίζουν οικονομικό ρόλο;

  Μαρία
  Για τον Γκοντελιέ για να παίξει π.χ. η συγγένεια κυρίαρχο ρόλο, πρέπει να αναλάβει τη λειτουργία των σχέσεων παραγωγής, που δεν εξαντλούνται στον οικονομικό ρόλο.
  Αντίθετα ο χυδαίος υλισμός ή «οικονομισμός», στον οποίο αναφέρεται ο Μπουκάν, ανάγει όλες τις κοινωνικές σχέσεις στην οικονομία.
  

•  Μπουκανιέρος
  Είπα παραπάνω ότι η κυρίαρχη άποψη αφαιρεί από το μαρξισμό τις επαναστατικές προθέσεις του – δηλ., στη μαρξιστική γλώσσα, την ταξική πάλη. Τάξεις μπορεί και να χωράει με κάποια έννοια, μόνο που τις εννοεί όπως και τα άτομα («πολίτες»), δηλ. ο μόνος λόγος ύπαρξής τους είναι η απληστία (η δική της εκδοχή για την «κάρπωση υπεραξίας») – βλ. «συντεχνίες». Και φυσικά οι συγκρούσεις τους είναι αδιέξοδες και θα έφερναν το χάος, αν δεν υπήρχε το κράτος-διαιτητής για να κρατάει την αρμονία ή την ισορροπία (ενδεχομένως στρέφοντας τη μία ενάντια στην άλλη).
  Απ’ τη μεριά μου, φοβάμαι ότι δε μπορώ να δεχτώ τη θεωρία της υπεραξίας και μάλλον την εντάσσω κι αυτή στη θεολογία (αιρετική θεολογία, αλλά πάντως θεολογία), βλ. κι εκείνη την παλιά μαρξιστική-θεολογική διαμάχη για το αν ο οδηγός της αμαξοστοιχίας παράγει προσωπικά υπεραξία.
  Καλό παιδί ο Γκοντλιέ, αλλά αθεράπευτα μαρξιστής – για το συγκεκριμένο ζήτημα, βλ. ίσως τη διαμάχη Worsley-Fortes όπως την παρουσιάζει ο Σάλινς.

   Δύτης των νιπτήρων
  Διορθώστε το από πάνω σχόλιό μου κατά τη διόρθωση της Μαρίας. Σχέσεις παραγωγής, ας μην το πούμε οικονομία.

• Μπουκάν:
• Πρώτη φορά ακούω για τον οδηγό της αμαξοστοιχίας, αλλά όντως μου θυμίζει φύλο των αγγέλων (ούτε για τη διαμάχη Worsley-Fortes ξέρω). Ομολογώ όμως ότι έχω αρχίσει να μπαίνω στην πρίζα, γιατί ξαφνικά συνειδητοποίησα ότι ελάχιστα χρησιμοποιώ στη δουλειά μου, στη μελέτη του παρελθόντος ξέρω γω, τα αναλυτικά εργαλεία που χρησιμοποιώ για το παρόν – κι αυτό μ’ ανησυχεί κάπως.
• Και τέλος πάντων τι να βάλουμε ως κυρίαρχο στη θέση των σχέσεων παραγωγής, αν πρέπει να βάλουμε κάτι; Την εξουσία; Μα και στη δημιουργία της δεν είναι ο έλεγχος των παραγωγικών σχέσεων που παίζει κυρίαρχο ρόλο;
  
• Μπουκανιέρος
  Ως προς τη μπρίζα: πολύ δικιολογημένη η ανησυχία σου, την έχω νιώσει συχνά κι εγώ (για να μη νομίζεις ότι το παίζω υπερβολικά άνετος κλπ.)
• Στο τελικό σου (εύλογο) ερώτημα, δε θα προσπαθήσω να απαντήσω εδώ (αρκετά το μακρύναμε το υπονήμα). Ας συνειδητοποιήσουμε πάντως ότι υπάρχουν αρκετές εναλλαχτικές (ούτε κι αυτό είναι ΤΙΝΑ – τίποτα δεν είναι, τελικά).
  ΥΓ Για τη διαμάχη W-F, βλ. «Πολιτισμός και πρακτικός λόγος», σελ. 50 κ.ε.
  
•  Ηλεφούφουτος
  Πρώτον, η λέξη «οικονομία» υπήρχε πολύ προ πολιτικής οικονομίας, αγορών, θεωρητικών της οικονομίας κλπ. Κατά μία έννοια είναι η τέχνη της διαχείρισης, κατ’ άλλη η τέχνη του να πετυχαίνεις όσο το δυνατόν περισσότερα με όσο το δυνατόν λιγότερα.
• Πιστεύω ότι ακομη και σήμερα με όλη την πλύση εγκεφάλου από τα έγκριτα ΜΜΕ εκεί πάει το μυαλό μας όταν ακούμε «οικονομία». Όχι θεολογίες δηλαδή ούτε χυδαίος υλισμός αλλά κοινός νους.
  Δεύτερον, η οικονομία αυτονομήθηκε κάποια στιγμή ως κλάδος του επιστητού και σιγά σιγά απόκτησε τους «θεολόγους» της, ανάλογο όμως θρησκευτικό ζήλο για το αυτονομημένο τους αντικείμενο θα δεις σε όλους τους πάπες επιμέρους γνωστικών αντικειμένων από τότε που η διανόηση αυτονομήθηκε απ τη θεολογία· οι φυσικοί για τους φυσικούς νόμους, οι ιδεαλιστές φιλόσοφοι για τις υψηλές ιδέες, οι φιλόλογοι για τις ανθρωπιστικές σπουδές, οι ψυχοτέτοιοι για την ψυχολογία κλπ.
• Μέχρι πρόσφατα όμως η επίσημη ιδεολογία προτιμούσε μάλλον άλλο συνδυασμό. Ίσως όντως άθελά του να έστρεψε ο Μαρξ την αστική τάξη στην οικονομία. Και δεν ήταν ο μόνος που έδωσε το οπλοστάσιό του στον αντίπαλο. Οι επικοινωνιακοί μηχανισμοί της αστικής τάξης αξιοποίησαν πολύ περισσότερο τους κώδικες της σοβιετικής αβαν-γκαρντ ή του Μάη του ’68 αργότερα (όχι τυχαία πολλοί απ τους τελευταίους κάνουν υψηλή καριέρα σήμερα στους μηχανισμούς του κατεστημένου, π.χ. Κον-Μπετίτ) απ’ ό,τι τα ορθόδοξα ΚΚ.
  Όλα αυτά σημαίνουν κάτι για την οικονομία;
• Μα μεθαύριο η αστική τάξη μπορεί πάλι να διαλέξει κάτι άλλο, π.χ. την αστροφυσική· αυτή κι αν είναι θεολογία! Όταν ακούω το Γραμματικάκη να μιλάει για νετρίνα, με πιάνει πανικός στην ιδέα του πόσο λίγα απ όσα λέει μπορώ να ελέγξω εγώ αν ευσταθούν.
  Αν υπάρχει ένας κοινός παρανομαστής σε όλα αυτά, είναι μια τάξη προνομιούχων που διαλέγει κάθε τόσο αξίες άρα και πολιτικό σύστημα για όλους μας (σημειωτέον δε ότι ακόμα και για το τι επιτάσσει η εκ Θεού οικονομία από γενιά σε γενιά μάς λένε άλλα, όπως για την υπόσταση του Χριστού ανά Οικ Σύνοδο ένα πράμα ή τη θέση των εικόνων στη λατρεία).
  Και μία ένσταση προς Μπουκάν περί θεοκρατίας. Η θεοκρατία είναι ένα συγκεκριμένο πολιτικό σύστημα, π.χ. στο Ιράν του Χομεϊνί. Το να πιστεύεις στο Θεό από μόνο του, σε καμιά περίπτωση δεν σε οδηγεί στο να πιστεύεις ότι μπορεί να υπάρξει μια κάστα πολιτικών ηγετών που ερμηνεύει την πολιτική βούληση του Θεού στη διοίκηση ενός κράτους. Αυτό θα ήταν ένας συλλογισμός με πολλά επιμέρους βήματα, άρα και ευάλωτος σε πολλές ενστάσεις.
  
•  Δύτης των νιπτήρων
  Ηλεφού, ενδιαφέρουσα σκέψη. Και πράγματι, έχω την εντύπωση ότι μόνον από το 18ο αιώνα και μετά αρχίζει η οικονομία να θεωρείται κυρίαρχη σε ιδεολογικό επίπεδο, μια και η αστική τάξη βασίζεται στη βιομηχανία και το εμπόριο και όχι σε κάποια γαιοπρόσοδο ας πούμε.
• Να όμως τώρα τι συμβαίνει: το μεσαίωνα αντίστοιχη θέση έχει π.χ. ο θεσμός της υποτέλειας, που όμως στην τελική έχει οικονομική λειτουργία (ο δουλοπάροικος είναι υποτελής του φεουδάρχη). Ακροβατώ λίγο για να επιστρέψω στη λογική του Γκοντελιέ (μέχρι να πάρω και να διαβάσω το βιβλίο του Σάλινς τουλάχιστο).
• Το άλλο που σκέφτομαι είναι ότι η ιδεολογική στροφή στην οικονομία υπήρχε πριν από τον Μαρξ, βλ. π.χ. Άνταμ Σμιθ, αλλά σε μια οπτική που μοιάζει με τη σημερινή, δηλαδή οικονομία ίσον παραγωγή πλούτου (σήμερα θα λέγαμε ΑΕΠ). Ο Μαρξ αντέστρεψε την προοπτική μιλώντας για τους παραγωγούς πλούτου (των άλλων).
  
•  rogerios
  Μολονότι πολλές από τις σκέψεις που διατυπώθηκαν εδώ ήταν (ευλόγως) απαισιόδοξες και παρόλο που οι μιλόνγκες όσο όμορφες και νάναι δεν σε γεμίζουν αισιοδοξία, να πω ότι μια πολύ ωραία ανάρτηση συνοδεύτηκε από πολλά εξαιρετικά σχόλια, έργο τόσων εκλεκτών σχολιαστών και σχολιαστριών. Τα διάβασα όλα με μεγάλη ευχαρίστηση και, τελικά, από αυτό και μόνο άντλησα αρκετή αισιοδοξία.
  Όσον αφορά προβληματισμό που ανέπτυξε ο οικοδεσπότης σε δευτεριάτικο σχόλιο (που όμως ως απάντηση σε παλαιότερο βρίσκεται αρκετά ψηλά στη σειρά), να πω ότι κατά τη γνώμη μου η σχέση υποτέλειας που εγκαθιδρύεται με τη σύμβαση του hommage δεν έχει κυρίως οικονομικό χαρακτήρα (αλλά ρυθμίζει τη σχέση εξουσιαστή και εξουσιαζόμενου σε διαπροσωπικό και κοινωνικό επίπεδο). Άλλωστε, στην τυπική φεουδαλική κοινωνία δεν έχουμε οικονομία ας πούμε κεφαλαιουχική, υπάρχει κάλυψη αναγκών και «αποθήκευση» πλούτου, αλλά όχι επενδύσεις όπως τις εννοούμε σήμερα. Εκεί πάλι που τα πράγματα παρουσιάζουν κάποιες αναλογίες με την οικονομία των Νεότερων Χρόνων (ιταλικές και γερμανικές εμπορικές «δημοκρατίες») δεν έχουμε τις τυπικές φεουδαλικές δομές (οπότε ούτε και το hommage, τουλάχιστον στην κλασσική μορφή του). Όλα αυτά βέβαια σε μια λογική απλούστευσης…
  
•  Δύτης των νιπτήρων
  Ρογήρε, όταν μίλησα για οικονομική λειτουργία της υποτέλειας του δουλοπάροικου δεν είχα στο μυαλό μου καμία κεφαλαιουχική οικονομία, αλλά την ίδια τη σχέση της δουλοπαροικίας, με την έννοια ότι εργάζομαι στη γη σου και το πλεόνασμα σου ανήκει.
  • Μπουκανιέρος
    Κατά τη γνώμη μου, η οικονομία (σα γενική θεωρία) δεν είναι η «οικονομοκρατία» ή η σύγχρονη θεολογία των αγορών αλλά, καταρχήν, ακριβώς αυτό που λέει ο Ηλεφού, «η τέχνη του να πετυχαίνεις όσο το δυνατόν περισσότερα με όσο το δυνατόν λιγότερα». Κατά μία έννοια, είναι «κοινός νους», ναι, αλλά μόνο σε μια συγκεκριμένη εποχή και σ’ ένα συγκεκριμένο πολιτισμικό κλίμα, δηλ. μπουρζουάδικος κοινός νους. Συμφωνώ πάντως ότι έχει βαθύτερες ρίζες.
    Κατά μία άλλη έννοια, αντίθετη με την προηγούμενη, το πρόβλημα είναι πώς να σπαταλήσουμε όλ’ αυτά που συσσωρεύονται («όσο το δυνατόν περισσότερα»), ώστε να μην αφήσουμε να μας πλακώσει το καταραμένο απόθεμα.
    Δεν είναι όμως αλήθεια ότι «ο Μαρξ έστρεψε την αστική τάξη στην οικονομία», άθελά του ή όχι, μάλλον το αντίστροφο έγινε. Ο Μαρξ διατύπωσε, κατά το μεγαλύτερο μέρος, τις θεωρίες του μέσα στο πολιτισμικό κλίμα της εποχής του, δηλ. σε συμφωνία με τη μπουρζουάδικη κοσμολογία ή σε συμφωνία με τις επιστημονικές προλήψεις του καιρού του. Κρίμα! Πάντως, ήταν ικανός, στις καλύτερες στιγμές του, να δει και λιγάκι παραπέρα (κάτι που δεν μπορούμε να το πούμε για τους μαρξιστές – ή πολύ σπάνια, κι αν…).
    Είναι ίσως πιθανό η μπουρζουαζία να βολευτεί μια μέρα με κάτι άλλο, με κάποια άλλη ιδεολογία (στηριγμένη π.χ. στην αστροφυσική), αλλά μέχρι τώρα και όπως την ξέρουμε δεν φαίνεται ικανή να ζήσει χωρίς οικονομία, δηλ. χωρίς να πιστεύει ακράδαντα αυτή τη δοξασία και χωρίς να την επιβάλλει στο σύνολο της κοινωνίας. Τουλάχιστον αυτό ισχύει σήμερα. Αν δεν συμφωνείτε, δοκιμάστε να πείτε σε οποιονδήποτε σφραγισμένο από τον μπουρζουάδικο τρόπο σκέψης («κοινό») νου ότι π.χ. «η οικονομία δεν υπάρχει!». Είναι σα να λέτε σ’ ένα καρδινάλιο ότι η ιδέα «Θεός» γεννήθηκε πριν δύο, άντε δύο και κάτι, χιλιάδες χρόνια, ή ότι ο Ιησούς Χριστός δεν υπήρξε ποτέ. Θα σας θεωρήσει τρελό (ούτε καν αιρετικό!).
    Και μιας και το γυρίσαμε στους παπάδες, ας έρθω και στην τελευταία ένσταση. Αν πιστεύεις στην ύπαρξη του Θεού, δεν είναι αναγκαστικό ή απαραίτητο να περάσεις στη θεοκρατία – όμως είναι ένα πιθανό και εύλογο βήμα, τουλάχιστον πιο εύλογο απ’ όταν δεν πιστεύεις στην ύπαρξη του Θεού. Οι πιστοί της οικονομίας δεν είναι υποχρεωμένοι να πιστεύουν για πάντα στις «αγορές», σαν μια απρόσωπη δύναμη της φύσης ή, στην καλύτερη περίπτωση, της κοινωνίας (όπως συμβαίνει, στους περισσότερους, σήμερα), μπορεί λοιπόν να επιστρέψουν σε μια λιγότερο ανορθολογική μορφή πίστης. Ίσως και να υποχρεωθούν, κατά κάποιο τρόπο, σε μια τέτοια, μερική, προσγείωση. Όσο όμως παραμένουν πιστοί της οικονομίας, τέτοιου είδους εκτροπές θα είναι πιθανές – αφού πάντα θα θέλουν να εξορκίσουν το Θεό τους, αφού πάντα θα τους κυνηγάει η οικονομική αίσθηση της αμαρτίας («μήπως δεν πετύχαμε όσο το δυνατόν περισσότερα με όσο το δυνατόν λιγότερα;», ή σύμφωνα με την προβοκατόρικη διατύπωση ενός σύγχρονου ασκητή και προφήτη: «Μαζί τα φάγαμε!»).

    Δύτης των νιπτήρων
    Χμ, πρέπει να απαντήσω με ανάλογο σεντόνι; Μόλις σκέφτηκα ότι πράγματι, οι οθωμανοί πολιτικοί στοχαστές του 17ου και του 18ου αιώνα ελάχιστα έως καθόλου μιλάν για οικονομία, παρότι η αυτοκρατορία είχε ελλειμματικό ισοζύγιο, καταπώς θα λέγαμε σήμερα, σε σταθερή βάση. Απ’ όσο θυμάμαι το ίδιο συμβαίνει με την Αναγέννηση. Αυτά για το τρίτο σημείο. Τώρα, για να καταλάβω, εγώ μιλούσα (στα σχόλια του επόμενου ποστ) για μη-αυτονομία του πολιτικού από το -ας πούμε- οικονομικό (με την έννοια πάντα, των σχέσεων παραγωγής), εσύ επιμένεις να προβοκάρεις όχι μόνο με αυτονομία του πολιτικού αλλά και με άρνηση του οικονομικού. Δεν ξέρω, θα έλεγα ότι παντού και πάντα υπάρχει, όχι αναγκαστικά μια θεωρία ή μια ξερωγώ οργάνωση, αλλά τουλάχιστον ένας -ένας καταμερισμός της εργασίας. Ε, αυτό ονομάζω οικονομία, ας πούμε.
    Γιάννης Ιωαννίδης
    Αγαπητέ Δύτη, μια διευκρίνιση: σε ό,τι αφορά την οικονομία, η συγκεκριμένη κριτική μου στην «Κοινωνία του θεάματος» δεν αμφισβητεί την «προτεραιότητα της οικονομίας», αλλά την ίδια την ιδέα της οικονομίας. Για την ακρίβεια, θεωρώ ότι όλο αυτό το πακέτο που αποκαλούν «οικονομία» δεν είναι παρά μια δοξασία, η κυρίαρχη σήμερα δοξασία.
    Πρέπει να προσεχτεί το εξής: τα περί προτεραιότητας της οικονομίας στηρίζονται στην ιδέα ότι η οικονομία αφορά στις «υλικές» σχέσεις με τις οποίες οι άνθρωποι καλύπτουν τις «υλικές» ανάγκες τους (να φάνε, να πιούν, να ντυθούν, να φυλαχτούν απ’ τον καιρό, ν’ αναπαραχθούν). Αυτόματα (παβλοφιανά) λοιπόν, ο όρος «υλικές» παραπέμπει σε μια «προτεραιότητα» εφόσον για να υπάρχουν σχέσεις μεταξύ ανθρώπων, οι άνθρωποι αυτοί πρέπει να είναι ζωντανοί και για να είναι ζωντανοί πρέπει να επιβιώνουν. Έτσι κι ο Ντεμπόρ, ακολουθώντας πιστά τον Μάρξ, βεβαιώνει ότι «η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων υπήρξε η πραγματική ασυνείδητη ιστορία, που οικοδόμησε και τροποποίησε τις συνθήκες ύπαρξης των ανθρώπινων ομάδων σαν συνθήκες επιβίωσης και επέκτασης αυτών των συνθηκών : η οικονομική βάση όλων τους των προσπαθειών» (ΚτΘ § 40).
    Όμως αυτή η περιγραφή της ανθρώπινης δραστηριότητας είναι μυθολογική. Ο αγώνας για την επιβίωση δεν χαρακτηρίζει, επομένως ούτε και καθορίζει, ειδικά τον άνθρωπο. Χαρακτηρίζει όλα ανεξαιρέτως τα έμβια όντα. Συνεπώς, δεν λέει απολύτως τίποτα για τον άνθρωπο ειδικά, για την ανθρώπινη δραστηριότητα ειδικά και για τη συγκρότηση των ανθρώπινων κοινωνιών ειδικά.
    Ο Μάρσαλ Σάλινς συνόψισε το θέμα αυτό πολύ καλά: διακριτικό στοιχείο του ανθρώπου δεν είναι ότι «πρέπει απλώς να ζήσει σ’ έναν υλικό κόσμο (συνθήκη που μοιράζεται με όλους τους οργανισμούς), αλλά το ότι ζει εκεί σύμφωνα μ’ ένα σημαίνον σχήμα που το έχει επινοήσει ο ίδιος: στην ικανότητά της αυτή, η ανθρωπότητα είναι μοναδική. [Ε]πομένως, η καθοριστική διάσταση του πολιτισμού (που δίνει σε κάθε τόπο τα γνωρίσματα που τον χαρακτηρίζουν) δεν είναι το ότι αυτός ο πολιτισμός οφείλει να συμμορφωθεί με κάποιους υλικούς περιορισμούς, αλλά το ότι συμμορφώνεται μ’ αυτούς σύμφωνα με ένα καθορισμένο συμβολικό σχήμα, το οποίο ποτέ δεν είναι το μόνο εφικτό» (στο «Πολιτισμός και πρακτικός λόγος»).
    Πολλά μπορούμε ακόμα να προσθέσουμε και από λογικο-φιλοσοφικής άποψης γι’ αυτό το μύθο. Πολιτικά μιλώντας, ο μύθος της οικονομίας ως κυρίαρχη δοξασία για τον άνθρωπο και την ανθρώπινη κοινωνία μεταγγίζει στους κυριαρχούμενους ένα συγκεκριμένο σχήμα του κόσμου και της ζωής κομμένο και ραμμένο στα μέτρα της κυριαρχίας του χρήματος και του κεφάλαιου. Αυτό δεν σημαίνει ότι η οικονομία «έγινε καθοριστική» με τον καπιταλισμό ενώ προηγουμένως «δεν ήταν». Σημαίνει απλά και μόνο ότι με τον καπιταλισμό η συγκεκριμένη δοξασία απέκτησε ισχύ όντας η κατεξοχήν δοξασία των καπιταλιστών.

  • Δύτης των νιπτήρων
    Όπως το βλέπω, η βάση και η αρχή της δεν είναι η επιβίωση, είναι το τι θα γίνει με το πλεόνασμα, πρώτον, και πώς κάνεις τον καταμερισμό της εργασίας, δεύτερον.
    

Μπουκανιέρος
Ναι, αλλά κατά μία άποψη το πλεόνασμα (το «καταραμένο απόθεμα») είναι το αντίθετο της οικονομικής λογικής, που ξεκινάει από το έλλειμμα, και μια συζήτηση με βάση τον καταμερισμό της εργασίας θα έπαιρνε διαφορετική τροπή από μια συζήτηση που εστιάζει π.χ. στην ανεπάρκεια των πόρων, στη χαμηλή παραγωγικότητα και σε ηθικά ελαττώματα όπως η τεμπελιά των φτωχών.

Σχετικά:

το αλάτι της γης

Το καταραμένο τραγούδι

«Τώρα μπλέξατε…»