24.06.2017, 18:33 | efsyn
Στο προηγούμενο άρθρο παρουσιάσαμε τη σημασία της πρόσφατης ανακάλυψης στο Μαρόκο απολιθωμένων οστών και λίθινων εργαλείων που ανήκαν σε πρώιμους εκπροσώπους του είδους μας, οι οποίοι ζούσαν εκεί τουλάχιστον 300 χιλιάδες χρόνια πριν (βλ. «Εφ.Συν.», 17/18-6-17).
Η ανακάλυψη αυτή δεν αμφισβητεί ούτε βέβαια διαψεύδει την ευρέως αποδεκτή εξελικτική εξήγηση της προέλευσης του ανθρώπινου είδους από κάποια προανθρώπινα είδη θηλαστικών.
Το ακριβώς αντίθετο: παρέχει πολύ περισσότερο χρόνο -τουλάχιστον 100 χιλιάδες χρόνια επιπλέον!- στις βιολογικές εξελικτικές διεργασίες που διαμόρφωσαν τα ιδιαίτερα γνωρίσματα του σύγχρονου ανθρώπου.
Οι πρόσφατες παλαιοανθρωπολογικές ανακαλύψεις και οι νέες τεχνικές της βιολογικής αρχαιολογίας όχι μόνο δεν αμφισβητούν αλλά, αντίθετα, ενισχύουν τις δαρβινικές εξηγήσεις για την αποκλειστικά ζωική προέλευση του είδους μας.
Επιπλέον, όπως θα δούμε, οι εντυπωσιακές κατακτήσεις των νευροεπιστημών και της εξελικτικής ψυχολογίας έχουν συμβάλει αποφασιστικά στην πρόοδο της Παλαιοανθρωπολογίας. Πρώτη φορά στην ιστορία μας αρχίζουμε να κατανοούμε τις εγκεφαλικές-εξελικτικές προϋποθέσεις για την ανάδυση του ανθρώπινου νου, δηλαδή του σύγχρονου νοήμονα Homo sapiens.
***********
Μέχρι πριν από περίπου 200 χιλιάδες χρόνια, η ανάπτυξη των διανοητικών και τεχνολογικών ικανοτήτων των μακρινών μας προγόνων είχε καταφέρει να παραγάγει μόνο κάποια ασύμμετρα και κακότεχνα λίθινα εργαλεία.
Ξαφνικά, πριν από 50 χιλιάδες χρόνια, σε μια έκρηξη δημιουργικότητας και πρωτοτυπίας, ο πλανήτης μας γέμισε με απολιθώματα από νέα συμμετρικά εργαλεία, από περίτεχνες βραχογραφίες και τάφους. Αδιαμφισβήτητες μαρτυρίες της μαζικής νοητικής επανάστασης που είχε συντελεστεί στο εσωτερικό των κρανίων των πρωτοανθρώπων.
Στις μέρες μας, οι παλαιοανθρωπολόγοι, οι βιο-αρχαιολόγοι και οι νευροψυχολόγοι ενώνουν τις δυνάμεις τους και συνεργάζονται στενά για να διερευνήσουν το πώς, το πότε και το πού ακριβώς εμφανίστηκαν μαζικά οι πρωτόγνωρες και μοναδικές στο ζωικό βασίλειο ανθρώπινες διανοητικές ικανότητες.
Από το πόσο ικανοποιητικές θα κριθούν οι απαντήσεις τους θα εξαρτηθούν όχι μόνο η ουσιαστική κατανόηση του μακρινού μας παρελθόντος, αλλά και η αναγκαιότητα ή όχι των υπερφυσικών θεολογικών «εξηγήσεων» περί επέμβασης ενός υπερφυσικού Δημιουργού ή, έστω, κάποιων υποθετικών «εξωγήινων σχεδιαστών».
Η νοητική αρχαιολογία
Υπάρχουν, άραγε, πειστικές παλαιοντολογικές ή αρχαιολογικές ενδείξεις, ικανές να πιστοποιούν με σχετική βεβαιότητα την ύπαρξη ή όχι τυπικά ανθρώπινων νοητικών ικανοτήτων κατά το προϊστορικό μας παρελθόν;
Διαφορετικοί ερευνητές έχουν υιοθετήσει, κατά καιρούς, τα πιο διαφορετικά εμπειρικά τεκμήρια: από το οργανωμένο κυνήγι με όπλα μέχρι τον εποικισμό άγνωστων περιοχών και από τη χρήση νέων υλικών και εργαλείων μέχρι την ταφή νεκρών με ή χωρίς νεκρικές προσφορές.
Τέτοιες ομαδικές δραστηριότητες και συλλογικές συμπεριφορές παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όχι μόνο επειδή προϋποθέτουν την ύπαρξη οργανωμένης κοινωνικής ζωής, κάτι πολύ συνηθισμένο και σε απλούστερα είδη ζώων, αλλά γιατί υποδεικνύουν την παρουσία μιας κοινωνικής ζωής που βασίζεται στην αυτοσυνείδηση και τον έναρθρο λόγο, δηλαδή σε δύο τυπικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά.
Ενώ όμως όλοι οι ειδικοί συμφωνούν για τη βιολογική προέλευση όλων των νοητικών μας ικανοτήτων που μας διαφοροποιούν από τα υπόλοιπα ζώα, δεν υπάρχει ακόμη ομοφωνία για το πότε και το πού αυτές εμφανίστηκαν κατά την πρόσφατη εξελικτική ιστορία των πρωτευόντων.
Μολονότι πριν από ενάμιση αιώνα ο Κάρολος Δαρβίνος πρότεινε την πρώτη ολοκληρωμένη εξελικτική θεωρία για το πώς η εξέλιξη, μέσω της φυσικής επιλογής, διαμορφώνει τα σωματικά και συμπεριφορικά χαρακτηριστικά κάθε ζωντανού οργανισμού, μόνο πρόσφατα οι ερευνητές του εγκεφάλου μαζί με τους εξελικτικούς και γνωσιακούς ψυχολόγους άρχισαν να διερευνούν το πώς διαμορφώνονται εξελικτικά τα «ανώτερα» νοητικά χαρακτηριστικά του ανθρώπινου είδους.
Αυτή η ιδιαιτέρως προκλητική ιδέα, ότι δηλαδή η εξέλιξη δεν αφορά μόνο τα υλικά σώματα αλλά και τις «άυλες» νοητικές ή ψυχικές ικανότητες που κάποια βιολογικά σώματα διαθέτουν, θα αποτελέσει την προϋπόθεση για τη διαμόρφωση ενός νέου διεπιστημονικού κλάδου, της «γνωσιακής ή νοητικής αρχαιολογίας».
Ενας «γνωσιακός αρχαιολόγος» δεν αρκείται στη χρονολόγηση και την ταξινόμηση ενός προϊστορικού τεκμηρίου, π.χ. ενός λίθινου εργαλείου, αλλά μελετά αυτά τα απολιθωμένα χειροτεχνήματα για να κατανοήσει τις νοητικές προϋποθέσεις και τις νευροβιολογικές ικανότητες του χειροτεχνουργού!
Για παράδειγμα, αναλύοντας τον τρόπο λάξευσης ενός λίθινου εργαλείου ή μελετώντας τη συμβολική περιπλοκότητα μιας προϊστορικής βραχογραφίας, μπορεί να συναγάγει πολύτιμες πληροφορίες για τις αφαιρετικές ή συνειδησιακές ικανότητες του πρωτόγονου τεχνίτη.
Η προϊστορία του νου
O εξελικτικά σύγχρονος άνθρωπος, αν και αυτοαποκαλείται αυτάρεσκα «Homo sapiens» (Ανθρωπος ο «σοφός» ή ο «έμφρων»), έχει κι αυτός μια σαφώς ζωική καταγωγή.
Σύμφωνα με όλα τα διαθέσιμα παλαιοντολογικά δεδομένα -ανατομικά, γενετικά και βιοχημικά- μοιάζει εντυπωσιακά με τους προανθρώπινους συγγενείς του και αποτελεί το τελικό προϊόν μιας μακράς και πολυδαίδαλης εξελικτικής ιστορίας, η οποία ξεκίνησε πιθανόν κάπου στην υποσαχάρια Αφρική πριν από περίπου 6 εκατομμύρια χρόνια, όταν οι πιο μακρινοί πρόγονοί μας αποσπάστηκαν από το κοινό, μέχρι τότε, γενεαλογικό δένδρο που τους συνέδεε με τους προγόνους των ανθρωποειδών πιθήκων.
Η μη γραμμική εξελικτική πορεία του είδους μας κατέληξε τελικά στην πλήρη διαφοροποίηση των πρώτων ανθρώπων από τους γορίλες και τους χιμπατζήδες.
Το επόμενο αποφασιστικό βήμα έγινε πιθανά στην ανατολική Αφρική πριν από 3 εκατομμύρια χρόνια. Τότε η γενεαλογική μας γραμμή χωρίστηκε εκ νέου, παράγοντας τον Ρωμαλέο Πίθηκο του Νότου (Australopithecus robustus) και τον Αφρικανικό Πίθηκο του Νότου (Australopithecus africanus).
Από τον δεύτερο πρωτοάνθρωπο θα προκύψει αργότερα ο Homo habilis (Ανθρωπος ο επιδέξιος) και από αυτόν θα εξελιχθεί, πριν από 1,7 εκατ. χρόνια, ο Homo erectus (Ανθρωπος που περπατά όρθιος).
Παρά το παραπλανητικό όνομά του, ο Homo erectus δεν ήταν ο πρώτος από τους ανθρωπίδες που ήταν ικανός να περπατά όρθιος, ήταν όμως ο πρώτος που χρησιμοποίησε συστηματικά λίθινα εργαλεία, υπέταξε τη φωτιά και αργότερα μετανάστευσε αρχικά στην Εγγύς Ανατολή και από εκεί στην Ευρώπη και την Απω Ανατολή.
Πριν από περίπου 150.000 με 40.000 χρόνια, το εξελικτικό σκηνικό σε ό,τι αφορά την εξάπλωση των προγόνων μας είχε ως εξής: στην Ευρώπη και στη Δυτική Ασία κυριαρχούν οι Νεάντερταλ (Homo neanderthalensis), «πρωτόγονοι» ανατομικά και τεχνολογικά.
Στην Αφρική, αντίθετα, ζούσαν και εξελίσσονταν οι πρώτοι σύγχρονοι άνθρωποι που δεν διέφεραν και πολύ από εμάς. Την ίδια περίοδο, κατοικούσε στην Ανατολική Ασία ένα άλλο πρώιμο ανθρώπινο είδος που διέφερε τόσο από τον σύγχρονο άνθρωπο όσο και από τους Νεάντερταλ.
Ομως αυτό το σκηνικό θα αλλάξει δραματικά μετά την είσοδο στην Ευρώπη των πιθανά ευφυέστερων και σίγουρα τεχνολογικά ανώτερων ανθρώπων, οι οποίοι πριν από 40-35 χιλιάδες χρόνια εισέβαλαν μαζικά στη «γηραιά ήπειρο» από την Αφρική.
Εκείνη την περίοδο καταγράφεται στα απολιθώματα το επόμενο «εξελικτικό άλμα» που έλαβε χώρα στην Ευρώπη και θα οδηγήσει σταδιακά στην απόλυτη κυριαρχία του είδους μας, το οποίο χάρη στις ιδιαίτερες νοητικές του ικανότητες θα δημιουργήσει την τυπικά ανθρώπινη τέχνη και τον πολιτισμό. Ισως γι’ αυτό οι ειδικοί περιγράφουν αυτό το καλά τεκμηριωμένο γεγονός ως το «πολιτισμικό Big Bang».
Αξίζει να σημειωθεί ότι η εξέλιξη του φυλογενετικού δένδρου που θα οδηγήσει στον σύγχρονο άνθρωπο συνοδεύεται πάντα από την προοδευτική αύξηση της κρανιακής κοιλότητας και συνεπώς του όγκου του εγκεφάλου που, με τη σειρά του, οδήγησε στην προοδευτική πολυπλοκοποίηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς.
Η εξελικτική λύση του «αινίγματος της ψυχής»
Οι νέες βιο-πολιτισμικές δυνατότητες του είδους μας, μολονότι απαιτούν την εξέλιξη κάποιων συγκεκριμένων βιολογικών προϋποθέσεων, δεν εξαρτώνται ούτε και συνοδεύονται από ριζικές ή εκτενείς αλλαγές του ανθρώπινου γονιδιώματος· έτσι εξηγείται το γιατί είμαστε σχεδόν ταυτόσημοι γονιδιακά με τους χιμπατζήδες.
Αντίθετα, σχετίζονται περισσότερο με επιγενετικές τροποποιήσεις και αναδιατάξεις στις μικροδομές και τις λειτουργίες του ανθρώπινου εγκεφάλου, ώστε να είναι σε θέση (ο εγκέφαλος μας) να υποστηρίζει τις νοητικές μας ανάγκες, π.χ. την εντυπωσιακή ανάπτυξη του έναρθρου λόγου, της μνήμης και της αφαιρετικής σκέψης.
Μέχρι πρόσφατα, το ευρύτερα αποδεκτό μοντέλο εξήγησης της ανάδυσης του σύγχρονου ανθρώπινου νου ήταν αυτό του απότομου, σχεδόν «μαγικού» άλματος προς τα εμπρός, δηλαδή μέσω μιας ριζικής βιοψυχολογικής αλλαγής, που εικάζουμε ότι συνέβη πριν από περίπου 40 χιλιάδες χρόνια.
Πράγματι, μια τέτοια μεγάλη βιοπολιτισμική αλλαγή έλαβε χώρα στην Κεντρική Ευρώπη και σχετίζεται με την ομαδική μετανάστευση ανθρώπων με τα δικά μας ανατομικά χαρακτηριστικά (άνθρωποι Κρο Μανιόν) από την Εγγύς Ανατολή.
Κάπως έτσι επιχειρούσαν να εξηγήσουν την απότομη αλλά μαζική εμφάνιση των εκπληκτικών βραχογραφιών και των συμμετρικών εργαλείων από πέτρα και κόκαλα, καθώς και την ανακάλυψη τάφων με κτερίσματα.
Παλαιοντολογικά ευρήματα που μαρτυρούν την ανάπτυξη όχι μόνο μιας ανώτερης τεχνολογίας αλλά και μιας αρκετά σύνθετης κοινωνικής συνείδησης. Καινοφανείς νοητικές ικανότητες οι οποίες, προφανώς, προϋποθέτουν μια σύνθετη εγκεφαλική ικανότητα για αφαιρετική σκέψη.
Υπάρχουν όμως και άλλες εναλλακτικές ερμηνείες για τα ίδια εμπειρικά δεδομένα και στην προκειμένη περίπτωση για τα ίδια παλαιοντολογικά ευρήματα.
Ενα τέτοιο εναλλακτικό μοντέλο υποστηρίζει ότι δεν υπήρξε καμία απότομη αλλαγή ή βιολογικό άλμα από τους προανθρώπους στον σύγχρονο άνθρωπο, αλλά μια σταδιακή βιολογική εξέλιξη που συνέβη στην Αφρική πριν από περίπου 400 έως 300 χιλιάδες χρόνια. Εκεί εμφανίστηκε και αναπτύχθηκε ο σύγχρονος άνθρωπος και από εκεί μετανάστευσε σε όλο σχεδόν τον πλανήτη (Out of Africa).
Αυτό το εναλλακτικό μοντέλο στην «Ευρωπαϊκή Μεγάλη Εκρηξη» (Big Bang) υποστηρίζει ότι οι εγκεφαλικές προϋποθέσεις της σύγχρονης συμπεριφοράς (προφορικός λόγος, συμβολική σκέψη, τεχνογνωσία) ήταν κοινές σε όλους τους ανθρώπινους πληθυσμούς ή τα ανθρώπινα υποείδη που ζούσαν πριν από τουλάχιστον 300 χιλιάδες χρόνια.
Επιπλέον, υποστηρίζει ότι η βιολογική ανάγκη εμφάνισης ή επανεμφάνισης αυτών των κοινών νοητικών συμπεριφορών εξαρτάται αφενός από τοπικές κλιματικές ή γεωγραφικές συνθήκες και αφετέρου από πολιτισμικές ή, ενδεχομένως, από τις γενετικές ανταλλαγές μεταξύ των διαφορετικών ανθρώπινων πληθυσμών.
Οσο για τις εγκεφαλικές προϋποθέσεις για τη σχετικά πρόσφατη εξελικτικά ανάδυση της ανθρώπινης συνείδησης ή για την εντυπωσιακή αποτελεσματικότητα του θεωρητικού-αφαιρετικού νου, θα πούμε πολύ περισσότερα σε επόμενα άρθρα μας.
Η εξελικτική περιπέτεια του ανθρώπινου γένους (συνοπτικά)
H μη γραμμική εξέλιξη του ανθρώπινου γένους (Homo) που όπως αναφέραμε ξεκίνησε πριν από περίπου 6 εκατομμύρια χρόνια οδήγησε τελικά στην πλήρη διαφοροποίηση των πρώτων ανθρώπων από τους πρώτους γορίλες και χιμπατζήδες.
Το επόμενο αποφασιστικό βήμα έγινε πιθανόν στην Ανατολική Αφρική πριν από περίπου 3 εκατομμύρια χρόνια. Οταν η γενεαλογική μας γραμμή χωρίστηκε εκ νέου, παράγοντας τον Ρωμαλέο Πίθηκο του Νότου (Australopithecus robustus) και τον Αφρικανικό Πίθηκο του Νότου (Australopithecus africanus).
Από τον δεύτερο πρωτοάνθρωπο θα προκύψει, αργότερα, ο Homo habilis (Ανθρωπος ο επιδέξιος) και από αυτόν θα εξελιχθεί, πριν από περίπου 1,7 εκατομμύρια χρόνια, ο Homo erectus (Ανθρωπος που περπατά όρθιος).
Παρά το παραπλανητικό όνομά του, ο Homo erectus δεν ήταν ο πρώτος από τους ανθρωπίδες που ήταν ικανός να περπατά όρθιος, ήταν όμως ο πρώτος που χρησιμοποίησε συστηματικά λίθινα εργαλεία, υπέταξε τη φωτιά και μετανάστευσε αρχικά στην Εγγύς Ανατολή και από εκεί στην Ευρώπη και την Απω Ανατολή.
Πριν από περίπου 150.000 έως 40.000 χρόνια, το εξελικτικό σκηνικό σε ό,τι αφορά την εξάπλωση των προγόνων μας είχε ως εξής: στην Ευρώπη και στη Δυτική Ασία κυριαρχούν οι Νεάντερταλ (Homo neanderthalensis), «πρωτόγονοι» ανατομικά και τεχνολογικά.
Στην Αφρική, αντίθετα, ζούσαν και εξελίσσονταν οι πρώτοι σύγχρονοι άνθρωποι που δεν διέφεραν και πολύ από εμάς. Την ίδια περίοδο, στην Ανατολική Ασία κατοικούσε ένα άλλο αρχαϊκών ανθρώπων, οι λεγόμενοι Ντενίσοβα, ένα εξαφανισμένο ανθρώπινο υποείδος, το οποίο διέφερε τόσο από τον σύγχρονο άνθρωπο όσο και από τους Νεάντερταλ.
Αυτό το «παραδείσιο» και εξελικτικά πολυφωνικό σκηνικό θα αλλάξει δραματικά μετά την είσοδο στην Ευρώπη των ευφυέστερων (πιθανόν) αλλά σίγουρα ανώτερων τεχνολογικά Homo sapiens, οι οποίοι πριν από 40-35 χιλιάδες χρόνια εισέβαλαν μαζικά στη «γηραιά ήπειρο» από την Αφρική.
Τα απολιθώματα καταγράφουν επαρκώς τα επόμενα μεικτά «εξελικτικά-πολιτισμικά» βήματα, που ενώ έλαβαν χώρα στην Ευρώπη οδήγησαν -σε απίστευτα σύντομο χρονικό διάστημα- στην κυριαρχία του είδους μας σε κάθε μορφή ζωής πάνω στη Γη.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:
