ας μιλήσουμε για την ανομία

Γράφαμε στο προηγούμενο ότι όταν «ο εγωκεντρισμός γίνεται κυρίαρχη κοινωνική ηθική, αυξάνει τις ανισότητες και δημιουργεί πραγματικούς και φανταστικούς φόβους. Το δόγμα “νόμος και τάξη” επεκτείνεται, η αστυνόμευση γενικεύεται, η κατάσταση ανάγκης μονιμοποιείται. Η εγωκεντρική ελευθερία οδηγεί σε έναν ολοένα εντεινόμενο καταναγκασμό» (http://www.efsyn.gr/arthro/eleytheria-isotita-katastoli). Λίγες μέρες αργότερα, η αντιπαράθεση για την «ανομία» και οι αποκαλύψεις για τα «χαρτιά του παραδείσου» επιβεβαίωναν τη θεωρητική ανάλυση.

Η αύξηση της εγκληματικότητας, το κύριο επιχείρημα κατά της κυβέρνησης, περιείχε μια γενναία δόση από fake news. Τα επίσημα στοιχεία δείχνουν ότι η εγκληματικότητα έχει μειωθεί αισθητά τα τελευταία χρόνια, οι επιτυχίες στην ανίχνευση αδικημάτων και τη σύλληψη των δραστών είναι μεγάλες, η παραβατικότητα στα Εξάρχεια και τα Πανεπιστήμια είναι μικρότερη απ’ ό,τι το διάστημα 2009-2014.

Στρατηγική της αντιπολίτευσης είναι η δημιουργία φόβου στους πολίτες. Οπως και με τα μνημόνια που έπρεπε να τα «εφεύρουμε αν δεν μας τα επέβαλαν», παρόλο που δεν έχουμε αύξηση της εγκληματικότητας η Δεξιά την εφευρίσκει.

Από την άλλη προβάλλουν οι επενδυτικοί παράδεισοι. Ακούστηκε επανειλημμένα ότι εφόσον η φοροαποφυγή -για την οποία έχουν φτιαχτεί οι φορολογικοί παράδεισοι- είναι νόμιμη, τότε δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα. Και όμως δεν είναι έτσι. Δημόσια πρόσωπα που φοροδιαφεύγουν δεν μπορούν να κατηγορούν το κράτος για ελλείψεις.

Τα τεράστια κέρδη όταν δεν φορολογούνται στον τόπο που δημιουργήθηκαν με την εκμετάλλευση των εργαζομένων και των δημόσιων υπηρεσιών του αφαιρούν από το κράτος τη δυνατότητα άσκησης κοινωνικής πολιτικής. Ενας λόγος που δεν κτίζονται σχολεία και νοσοκομεία, μειώνονται οι συντάξεις και τα κοινωνικά επιδόματα είναι ότι ο πλούτος διαφεύγει. Ετσι ασθενείς πεθαίνουν, παιδιά δεν μορφώνονται όπως πρέπει, συνταξιούχοι πένονται. Το μέγεθος της φοροαποφυγής είναι τέτοιο που η ποσότητα γίνεται ποιότητα και το ηθικά μεμπτό μετατρέπεται σε κλοπή. Το ανήθικο (πρέπει να) είναι και παράνομο.

Ανομία και κοινωνικό ήθος

Αλλά ας επιστρέψουμε στη συζήτηση περί ανομίας. Την περασμένη εβδομάδα, η αντιπολίτευση ονόμασε κάθε μορφή εγκληματικότητας και παραβατικότητας «ανομία». Η κυβέρνηση κατηγορήθηκε ότι την ανέχεται, αν όχι ότι την υποστηρίζει. Η «ανομία» έχει γίνει λέξη πασπαρτού, ένα «κενό σημαίνον» που το εννοεί ο καθένας όπως θέλει. Α-νομια όμως σημαίνει έλλειψη νόμου, του μόνου προϊόντος του οποίου έχουμε υπερ-παραγωγή και πλήρη επάρκεια.

Οταν οι πολιτικοί πάσχουν από έλλειμμα προγράμματος και συνεπούς ιδεολογίας επιλέγουν τον νόμο ως προνομιακό χώρο αντιπαράθεσης. Η νομιμότητα αντικαθιστά τη νομιμοποίηση ως αποκλειστικό κριτήριο της ηθικής, όπως φάνηκε και με τη συζήτηση για τα «χαρτιά του παραδείσου».

Η χρήση της λέξης «ανομία», αντί της ορθής «παρανομία» ή «εγκληματικότητα», αποσκοπεί στην καλλιέργεια ηθικού πανικού και εκφοβισμού των πολιτών και στηρίζεται σε άγνοια της σημασίας του όρου. Ο πρώτος και πιο δόκιμος ορισμός της δόθηκε από τον Emile Durkheim, τον δημιουργό της έννοιας.

Ανομία είναι η αποσύνθεση της κοινωνικής συνάρτησης, η εξασθένιση του κοινωνικού δεσμού. Γράφει λοιπόν ο Durkheim στο κλασικό έργο «Αυτοκτονία»: «Ενα σύστημα ηθικής δεν μπορεί να γίνεται αντικείμενο αυτοσχεδιασμού. Αποτελεί δημιουργία της κοινότητας, στην οποία εφαρμόζεται. Αποτυγχάνει όταν η ίδια η κοινότητα αποτυγχάνει» (1). Το πιο χαρακτηριστικό σύμπτωμα της αποτυχίας είναι η αύξηση των αυτοκτονιών.

Ανομία λοιπόν είναι η υποχώρηση του κοινωνικού ήθους και ηθικής που υποστυλώνουν την κοινωνική συμβίωση των πολιτών, συνεισφέροντας στη δημιουργία της άτυπης κοινωνικής ευταξίας πολύ περισσότερο από την υπακοή στον νόμο και την πειθαρχία της τάξης. Το ήθος αποτελείται από αξίες, αρχές και πρακτικές.

Από τη μια πλευρά, έχουμε διάφορες κατανοήσεις και προ-κρίσεις περί του κοινωνικού δεσμού, της θέσης μας μέσα του, των σχέσεων με τους άλλους. Αποτελούν τον αξιακό και εννοιακό ορίζοντα που μας επιτρέπει να κρίνουμε και να αποφασίζουμε λέγοντας σχεδόν αυτόματα «αυτό είναι καλό ή κακό», «αυτό είναι σωστό ή λάθος», «αυτό είναι όμορφο ή άσχημο». Αποκτούμε τις απαραίτητες αυτές αρχικές κρίσεις στην οικογένεια, τη γειτονιά, το σχολείο.

Αλλά το κοινωνικό ήθος περιλαμβάνει επίσης πρακτικές, συμπεριφορές και δεξιότητες. Κάποιες είναι τοπικές και συγκεκριμένες (τα πρωτόκολλα ευπρέπειας και ευγένειας), άλλες γενικές και αφηρημένες (η φιλοξενία, το φιλότιμο, το πώς να αντιμετωπίζουμε μικρές και μεγάλες εξουσίες). Δεν μπορούμε να απαριθμήσουμε όλα τα συστατικά του κοινωνικού ήθους αλλά, σαν τον αυγουστίνειο ορισμό του χρόνου, το καταλαβαίνουμε αμέσως όταν γίνεται αντικείμενο επίθεσης και υποχωρεί. Οι δεξιότητες αυτές δεν περιγράφονται σε εγχειρίδια, ούτε διδάσκονται τυπικά.

Αποκτώνται με μαθητεία δίπλα στους μεγαλύτερους, μίμηση της συμπεριφοράς τους και επανάληψη. Οπως μου έλεγε ο θρησκευόμενος πατέρας μου, ακολουθώντας την άποψη του Blaise Pascal, τον καλό Χριστιανό δεν τον κάνουν οι καλές πράξεις, αλλά η ευλάβεια, δηλαδή να νηστεύεις, να προσεύχεσαι, να πηγαίνεις στη λειτουργία κάθε Κυριακή και γιορτή, να μεταλαμβάνεις. Η μίμηση των άλλων και η επανάληψη των πράξεων οδηγούν στην αποδοχή των αξιών που κρύβονται πίσω τους.

Οι αξίες και δεξιότητες αυτές απαντούν σε ερωτήματα όπως «πώς να καταλάβεις τον εαυτό σου και τους άλλους;», «πώς να αντιμετωπίζεις το όμοιο και το διαφορετικό;», «πότε και πώς να εφαρμόζεις τους κανόνες;». Χωρίς αυτές τις άρρητες συμβάσεις και άτυπες προκατανοήσεις, οι νόμοι, η τυπική ηθική και οι κοινωνικές συναλλαγές δυσλειτουργούν. Ανομία λοιπόν είναι η εξασθένιση και καταστροφή αυτού του προ-ηθικού υποστρώματος που οδηγεί είτε στη στυγνή (και άδικη) εφαρμογή του νόμου είτε στον κυνισμό και τον μηδενισμό.

Ο κυνικός έχει μια «πεφωτισμένη» ψεύτικη συνείδηση: ξέρει ότι αυτά που πιστεύει είναι ψέματα, αλλά η κριτική της ιδεολογίας δεν τον αγγίζει μια που ο κυνισμός αναστοχαστικά προστατεύει το ψεύδος της. Λειτουργεί σαν το φροϋδικο υπερεγώ που δεν σταματά να επιβάλλει κανόνες, εντολές και απαγορεύσεις. Οσο περισσότερο τις υπακούς, τόσο δυσκολότερες γίνονται οι απαιτήσεις και τρομερότερες οι τιμωρίες.

Ο σαδιστικός χαρακτήρας της ανομίας δείχνει τον μηδενισμό ως τη δεύτερη κυρίαρχη ηθική: η μόνη αξία είναι η αχόρταγη επιθυμία και ηθική είναι το δίκιο του ισχυρού, αφού το ιδιωτικό συμφέρον των ελίτ ταυτίζεται με τη δημόσια αρετή και τα «χαρτιά του παραδείσου» με τον ίδιο τον παράδεισο. Ανομία είναι λοιπόν ο κυνισμός και ο μηδενισμός των διαπλεκόμενων που αποδυναμώνει το κοινωνικό ήθος και καταστρέφει τα θεμέλια της συνειδησιακής οργάνωσης.

Αν ο κ. Μητσοτάκης ήξερε τον σωστό ορισμό της «ανομίας» θα καταλάβαινε ότι βασικό συστατικό της είναι η δική του ιδεολογία. Ο ατομοκεντρικός νεοφιλελευθερισμός αποτελεί τη μεγαλύτερη επίθεση στα θεμέλια της προσωπικής ηθικής και του συλλογικού ήθους.

Μαζί με τον κυνισμό και τον μηδενισμό γίνονται οι πρωταίτιοι της ανομίας. Καταστρέφουν τις άρρητες κανονιστικές συμβάσεις και αξίες που δημιουργούν την απαραίτητη κοινωνική ευπρέπεια και έτσι αυξάνουν την εγκληματικότητα και την καταστολή. Ας αναρωτηθεί λοιπόν για πόσο καιρό ακόμα τα Εξάρχεια θα κατηγορούνται για «ανομία» συγκαλύπτοντας τον πυρήνα της που δεν βρίσκεται παρά στις ατομοκεντρικές πρακτικές ακόμα και συγγενικών του προσώπων.

ΥΓ. Αρχή σωφρονισμού: Τιμωρία για το έγκλημα αποτελεί η φυλάκιση και όχι οι απάνθρωπες ή άνισες συνθήκες έκτισής της.

* Βουλευτής ΣΥΡΙΖΑ Α’ Πειραιά, καθηγητής, Πανεπιστήμιο Λονδίνου, πρόεδρος της Διαρκούς Επιτροπής Εθνικής Αμυνας και Εξωτερικών Υποθέσεων

(1) Κώστας Δουζίνας, «Αντίσταση και φιλοσοφία στην κρίση», Αλεξάνδρεια, 2011, κεφάλαιο 3.