Adriaen van Utrecht, “Νεκρή φύση”, 1644
Στην Ελλάδα διαχρονικά παρατηρείται το εξής κακό, που χαρακτηρίζει μεγάλη μερίδα συμπολιτών· υπάρχει η εντύπωση πως βρισκόμαστε στο κέντρο του κόσμου και πως όλη η Γη γυρίζει γύρω από εμάς. Κοιτάμε τον μικρόκοσμό μας αδιαφορώντας ή μη κατανοώντας πως η Γη είναι πια ένα μεγάλο χωριό και πως ό,τι σημαντικό συμβαίνει σε ένα μέρος του κόσμου αργά ή γρήγορα μας επηρεάζει όλους. Η κρίση, αντί να μας πείσει για του λόγου του αληθές, μάλλον μας έκανε ακόμα πιο εσωστρεφείς.
Αυτό βέβαια δεν μας βοηθά να κατανοήσουμε τις μεγάλες παγκόσμιες προκλήσεις, να τις αξιολογήσουμε και να δράσουμε εγκαίρως. Μια τέτοιου είδους πρόκληση -ίσως η μεγαλύτερη για την ανθρωπότητα- είναι η βιωσιμότητα του παγκόσμιου διατροφικού συστήματος. Ένα πολυπλόκαμο και δαιδαλώδες σύστημα που τρέφει σήμερα 7 δισεκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο και καλείται να θρέψει 9,2 δισ. έως το 2050.
Ελάτε να κάνουμε μια κατάδυση στα δεδομένα αυτού του συστήματος. Τα νούμερα ζαλίζουν, αλλά μόνο έτσι θα αποκτήσετε μια εικόνα για το μέγεθος του προβλήματος:
* Χρησιμοποιούμε σχεδόν το μέγιστο της διαθέσιμης έκτασης για παραγωγή τροφίμων. Δεν είναι τυχαίο ότι τα τελευταία 50 χρόνια η αύξηση των καλλιεργήσιμων εκτάσεων ήταν μόλις 11%. Οποιαδήποτε αύξηση τα τελευταία χρόνια γίνεται εις βάρος των δασών και γενικότερα των οικοσυστημάτων.
* Μόνο το 45% της καλλιεργήσιμης έκτασης παράγει τροφή για τον άνθρωπο, ενώ το 33% των καλλιεργειών πηγαίνει για ζωοτροφές. Μάλιστα, τα τελευταία χρόνια αυξάνεται συνεχώς το ποσοστό των καλλιεργειών που προορίζονται για παραγωγή βιοκαυσίμων, μειώνοντας τις διαθέσιμες εκτάσεις για παραγωγή τροφής.
* Γεωγραφικά παρατηρούνται τεράστιες αποκλίσεις στην παραγόμενη τροφή. Στην Ωκεανία παράγονται σχεδόν 15 τόνοι τροφής ανά κάτοικο, ενώ στην Υποσαχάρια Αφρική μόλις 0,8 τόνοι ανά κάτοικο.
* Αυτή τη στιγμή εκτρέφονται στη γη σχεδόν 31 δισεκατομμύρια ζώα, που προορίζονται κυρίως για παραγωγή κρέατος. Από αυτά, τα 21 δισ. είναι πουλερικά.
* Στη θάλασσα το 90% του ιχθυαποθέματος είναι υπεραλιευμένο.
* Η αγροτική παραγωγή χρησιμοποιεί σήμερα το 70%-85% του παγκόσμιου υδάτινου αποθέματος.
* Κάθε χρόνο χρησιμοποιούνται 200 εκατ. τόνοι λιπασμάτων και 4,4 εκατ. τόνοι φυτοφαρμάκων. Μάλιστα αναμένεται αύξηση των λιπασμάτων κατά 40% έως το 2050. Το αποτέλεσμα είναι ήδη ορατό: διαταραχή του κύκλου των θρεπτικών συστατικών και μεγάλες επιπτώσεις από την εκτεταμένη ρύπανση.
* Σε όλο το διατροφικό σύστημα απασχολούνται 2 δισεκατομμύρια άνθρωποι, κι από αυτούς το 1,3 δισ. στη γεωργία.
* Το 60% της παγκόσμιας παιδικής εργασίας εντοπίζεται στη γεωργία.
* Στο διατροφικό σύστημα απεικονίζονται οι παγκόσμιες ανισότητες: 800 εκατομμύρια άνθρωποι υποσιτίζονται την ίδια στιγμή που 2 δισεκατομμύρια θεωρούνται υπέρβαροι ή παχύσαρκοι.
* Στις ΗΠΑ το 10% του οικογενειακού εισοδήματος πηγαίνει για τρόφιμα, ενώ στην Τανζανία το ποσοστό εκτοξεύεται στο 70%. Με άλλα λόγια, σε πολλές φτωχές περιοχές του κόσμου οι άνθρωποι δουλεύουν μόνο για να καταφέρουν να τραφούν με τα βασικά!
* Οι ανισότητες εντοπίζονται σε όλα στα στάδια της διατροφικής αλυσίδας. Π.χ. ένας μικροπαραγωγός καφέ στην Ουγκάντα κερδίζει μόλις το 0,5% της τιμής στην οποία πωλείται ένας καφές στο Λονδίνο.
* Το σύγχρονο μοντέλο διατροφής ευνοεί τα επεξεργασμένα τρόφιμα. Παρότι σε κάποιες περιπτώσεις αυτό είναι ευεργετικό (π.χ. κατεψυγμένα λαχανικά), σε πληθώρα άλλων το αποτέλεσμα είναι καταστρεπτικό καθώς απαιτούνται πάνω από 1.000 θερμίδες ενέργειας για παραγωγή 1 θερμίδας επεξεργασμένων τροφίμων.
* Το παγκόσμιο διατροφικό σύστημα χαρακτηρίζεται από άκρατο συγκεντρωτισμό. Για παράδειγμα στην παραγωγή τροφίμων μόλις 10 εταιρείες ελέγχουν το 50% της αγοράς σπόρων, ενώ στη μεταποίηση μόλις 4 βιομηχανίες ελέγχουν το 90% της αγοράς σιτηρών.
* Κι όλα αυτά συμβαίνουν με τεράστιες επιπτώσεις για το περιβάλλον, αλλά και τον ίδιο τον άνθρωπο. 170.000 αγρότες σκοτώνονται κάθε χρόνο, ενώ επίσης κάθε χρόνο εκτιμάται ότι 200.000 άνθρωποι χάνουν τη ζωή τους λόγω των φυτοφαρμάκων. Το 8%-32% των διαθέσιμων υδάτινων πόρων επηρεάζεται από την υφαλμύρωση, ενώ εκτιμάται ότι έως τα μισά του αιώνα η διάβρωση των εδαφών θα επιφέρει πτώση της παραγωγής τροφίμων κατά 30%.
Η λίστα είναι ατέλειωτη, αλλά το συμπέρασμα ένα. Έχουμε δημιουργήσει ένα μη βιώσιμο διατροφικό σύστημα, που απειλείται και απειλεί με κατάρρευση. Ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών ανακοίνωσε το 2015 τους 17 παγκόσμιους στόχους για τη βιώσιμη ανάπτυξη. Όλοι οι στόχοι, που έχουν υιοθετηθεί από την Ε.Ε., σχετίζονται, μηδενός εξαιρούμενου, με το παγκόσμιο διατροφικό σύστημα.
Στην Ελλάδα ελάχιστος είναι ο διάλογος για το θέμα. Ελάχιστες και οι πρωτοβουλίες για τη βιωσιμότητα της αγροτικής παραγωγής της χώρας, κυρίως σημειακού χαρακτήρα. Αποκομμένοι πολλές φορές από τη σκληρή πραγματικότητα, αδυνατούμε να συνειδητοποιήσουμε ότι μια κρίση στο διατροφικό σύστημα θα κάνει την τρέχουσα οικονομική κρίση να μοιάζει παιχνίδι. Αν διαβάζει κάποιος στο υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης, στην κυβέρνηση, στην Πολιτεία, τώρα είναι η ώρα για δράση. Δράση για τη βελτίωση της παραγωγής, τη διαφοροποίηση του εμπορικού διατροφικού ισοζυγίου, την αλλαγή των διατροφικών συνηθειών, την προστασία του περιβάλλοντος.
* Ο Αχιλλέας Πληθάρας είναι περιβαλλοντολόγος
