θα έπινε ο σωκράτης σήμερα το κώνειο;

Η έννοια της πολιτικής ανυπακοής ολοένα κερδίζει έδαφος εντός της Αριστεράς. Ηδη από το καλοκαίρι, το DiEM25 του Γιάνη Βαρουφάκη προάγει τη στρατηγική της «δημιουργικής ανυπακοής» στις πολιτικές που υπονομεύουν «μια βιώσιμη Ε.Ε.». Ταυτόχρονα, η Πλεύση Ελευθερίας της Ζωής Κωνσταντοπούλου, παρουσία του Ζαν-Λικ Μελανσόν στην Αθήνα, κυκλοφόρησε το Εγχειρίδιο της Ανυπακοής όπου, μεταξύ άλλων, επισημαίνει: «Πολλές φορές, για να διεκδικήσεις δικαιοσύνη, χρειάζεται να παραβιάσεις το νόμο».

Παρομοίως, η ΛΑ.Ε., μαζί με την Πλεύση Ελευθερίας, υποστηρίζει ποικίλες δράσεις ανυπακοής, ιδίως στην κρίσιμη υπόθεση των πλειστηριασμών, όπου πρωτοστατεί το κίνημα «Δεν Πληρώνω». Το ζήτημα έχει εκλάβει τέτοιες διαστάσεις ώστε παραμονές Χριστουγέννων, η κυβέρνηση ψήφισε τροπολογία για την αυτεπάγγελτη δίωξη όσων παρεμποδίζουν τους πλειστηριασμούς, προκαλώντας τις καταγγελίες της Διεθνούς Αμνηστίας.

Ομως, τι είναι η πολιτική ανυπακοή και γιατί προάγεται σήμερα ως κεντρική στρατηγική αντίστασης κατά της τρόικας; Στη βασική μορφή της, η ανυπακοή είναι μια δημόσια πράξη παραβίασης μέτρων/νόμων που θεωρούνται κατάφωρα άδικοι ή παράλογοι. Αν λ.χ. ένας πολίτης θεωρεί ανήθικο τα μέτρα της τρόικας να στερούν το ηλεκτρικό ρεύμα σε άτομα που χρειάζονται θέρμανση ή στήριξη μηχανήματος οξυγόνου, τότε ακόμη και σύμφωνα με την κλασική και φιλελεύθερη πολιτική θεωρία δικαιούται να τα παραβιάσει.

Από την Αντιγόνη του Σοφοκλή, που αθέτησε την εντολή του Κρέοντα να αφήσει άταφο τον αδελφό της, μέχρι τον χριστιανό ουμανιστή και νομπελίστα αρχηγό των Μαύρων στις ΗΠΑ, Μάρτιν Λούθερ Κινγκ τζούνιορ, η ανυπακοή θεωρείται χρέος διότι υπάρχουν αρχές υπεράνω του νόμου που ο πολίτης οφείλει να σέβεται και να υπηρετεί. Ετσι, αν ένας νόμος παραβιάζει το Σύνταγμα, τα ανθρώπινα δικαιώματα ή τις θεμελιακές αρχές της ηθικής και της δικαιοσύνης, τότε οι πολίτες έχουν κάθε λόγο να τον αθετούν – αρκεί να το πράττουν δημόσια (αφού δεν είναι κοινοί εγκληματίες).

Από την πρώτη μέρα εφαρμογής τους τον Μάιο του 2010, η Αριστερά κατήγγειλε τα μνημόνια ως άδικα, παράλογα, αντισυνταγματικά και αντίθετα προς τα ανθρώπινα δικαιώματα. Με τα ακραία επίπεδα ανεργίας, φτώχειας και μετανάστευσης που επέφεραν, τα καταδίκασε ως υπαίτια μιας «ανθρωπιστικής κρίσης» που, παρά την οριακή άμβλυνσή της, συνεχίζει και σήμερα να πλήττει χιλιάδες πολίτες. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τον ΔΕΔΔΗΕ, στο πρώτο δεκάμηνο του 2017 η ΔΕΗ έκοψε το ρεύμα σε 204.000 καταναλωτές, εκ των οποίων μόνο οι 159.000 το είδαν να επανασυνδέεται κατόπι διακανονισμού χρεών, ενώ οι υπόλοιποι 45.000, μαζί με χιλιάδες άλλους από προηγούμενες χρονιές, πέρασαν τα Χριστούγεννα στο σκοτάδι.

Παρ’ όλα αυτά, η καταδίκη των μνημονίων από την Αριστερά εστιάστηκε κυρίως στον οικονομικό ανορθολογισμό τους, ιδίως στην αδυναμία τους να πετύχουν τους μακροοικονομικούς στόχους τους, υποβαθμίζοντας έτσι συχνά την ηθική και κοινωνική τους διάσταση. Ωστόσο, το πρόβλημα των μνημονίων (όπως και των μεταμνημονιακών «προγραμμάτων») δεν είναι τόσο «αν βγαίνουν» ή όχι, αλλά αν πρέπει -δεδομένης της καταστροφής που προκαλούν- να γίνονται ανεκτά και να υποβοηθούνται από την κοινωνία ώστε στο τέλος να φαίνεται πως «βγαίνουν».

Η μετάβαση προς την ανυπακοή σηματοδοτεί ακριβώς την αλλαγή έμφασης από μια πρωτίστως οικονομική σε μια πρωτίστως κοινωνική αντίσταση στα μνημόνια (με τις δύο στρατηγικές, βεβαίως, πάντοτε να συνυπάρχουν).

Υπάρχει, φυσικά, ένας πασίγνωστος αντίλογος κατά της ανυπακοής. Σύμφωνα με τους κρατιστές και τους συντηρητικούς θιασώτες του θετικού δικαίου, οι πολίτες οφείλουν να υπακούουν σε όλους τους νόμους, ασχέτως αν συμφωνούν ή διαφωνούν με αυτούς. Προσφιλές παράδειγμά τους είναι ο Σωκράτης, που αρνήθηκε να δραπετεύσει από τη φυλακή, παρ’ όλο που θεωρούσε άδικη την καταδίκη του σε θάνατο. Ωστόσο, θα ήταν σφάλμα να νομίζει κανείς ότι ένας ακραιφνής δημοκράτης όπως ο Σωκράτης μπορεί ποτέ να διακήρυττε την τυφλή υπακοή.

Οπως εξηγεί στον Κρίτωνα, κύριος λόγος της συμμόρφωσής του προς τους νόμους και τις συμβάσεις της Αθήνας ήταν ότι «δεν τα παραδέχτηκε με τη βία αυτά ούτε εξαπατήθηκε ούτε εξαναγκάστηκε να αποφασίσει βιαστικά». Στη σημερινή Ελλάδα όμως, το καθεστώς των μνημονίων και των έως τώρα άγνωστων μεταμνημονιακών «προγραμμάτων» επιβλήθηκε κατόπιν συστηματικής παραπλάνησης του λαού, ακραίων εκβιασμών και, πάντα, με αξιοζήλευτη βιασύνη.

Γι’ αυτό, ακόμη και ο νομοταγής Σωκράτης δεν θα συμμορφωνόταν ποτέ με τους αυταρχικούς νόμους της τρόικας. Η στρατηγική ανυπακοής που διακηρύσσει σήμερα η Αριστερά δεν είναι παρά η υλοποίηση αυτής της στάσης, για την προστασία της δημοκρατίας και των κοινωνικών στρωμάτων που εξαθλίωσε η κρίση. Το καίριο ερώτημα όμως είναι: θα υποστηρίξει η κοινωνία αυτή τη στάση;

* επίκουρος καθηγητής Πολιτικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Κόβεντρι