ο σωκράτης, η πολιτική ανυπακοή και οι βέλτιστοι κανόνες

Ο Αλέξανδρος Kαζαμίας σε άρθρο του στην «Εφημερίδα των Συντακτών» (Δευτέρα 15 Ιανουαρίου 2018) με τίτλο «Θα έπινε ο Σωκράτης σήμερα το κώνειο;» υποστηρίζει ότι υπάρχει μια σφαίρα αρχών και αξιών τις οποίες καμία κοινοβουλευτική πλειοψηφία δεν έχει το ηθικό έρεισμα να αναιρέσει.

Αν το πράξει, μειοψηφίες είναι ηθικά νομιμοποιημένες να μην υπακούσουν στις εν λόγω αποφάσεις. «[…] Η ανυπακοή είναι μια δημόσια πράξη παραβίασης μέτρων/νόμων που θεωρούνται κατάφωρα άδικοι ή παράλογοι. Αν λ.χ. ένας πολίτης θεωρεί ανήθικο τα μέτρα της τρόικας να στερούν το ηλεκτρικό ρεύμα σε άτομα που χρειάζονται θέρμανση ή στήριξη μηχανήματος οξυγόνου, τότε ακόμη και σύμφωνα με την κλασική και φιλελεύθερη πολιτική θεωρία δικαιούται να τα παραβιάσει».

Στόχος του Καζαμία είναι η αποτροπή της ετερονομίας και η διασφάλιση της δυνατότητας όλων να προασπίσουν βασικά δικαιώματα. Και αυτό τόσο σε φυσιολογικές συνθήκες όσο και σε έκτακτες όπως αυτές των μνημονίων. Μπορούν, για παράδειγμα, οι Ελληνες πολίτες να έχουν τις ίδιες υποχρεώσεις με τους άλλους Ευρωπαίους, αλλά να έχουν λιγότερα δικαιώματα, όπως ζητούν πολλάκις οι θεσμοί, επειδή το ελληνικό Δημόσιο χρωστάει;

Ο συγγραφέας γνωρίζει ότι το πρόβλημα είναι προαιώνιο, εγγενές σε κάθε πολίτευμα, ακόμη και στις λειτουργούσες Δημοκρατίες. Η σχετική συζήτηση κυριάρχησε στην πολιτική φιλοσοφία μετά τον 15ο αιώνα, στις απαρχές της ίδρυσης των εθνικών κρατών, με τη μορφή της raison d’Εtat, του κρατικού συμφέροντος. Σύμφωνα με αυτήν, οι κρατικές επιταγές και συμφέροντα θεωρούμενα ταυτόσημα με το Δημόσιο κατισχύουν κάθε άλλης επιταγής, ηθικής, πολιτικής, ιδιωτικής, οικονομικής. Προεκτάσεις της λογικής αυτής είναι συναφείς αντιλήψεις για το εθνικό, διεθνές και πάει λέγοντας, συμφέρον. Εκτοτε κύλησε νερό στο αυλάκι.

Για την υπέρβαση της αντίθεσης κρατικό/ιδιωτικό προτάθηκαν διάφορα σχήματα. Κλασική η διάκριση του Μ. Βέμπερ ανάμεσα σε ηθική της πεποίθησης και ηθική της ευθύνης που μας λέει ότι η δράση, ατομική και συλλογική, πρέπει να παίρνει υπόψη τους Αλλους, να είναι υπεύθυνη. Στη γλώσσα του Καζαμία θα κάναμε λόγο για «υπεύθυνη» ή «δημιουργική ανυπακοή».

Ακόμη όμως και έτσι, το πρόβλημα παραμένει. Ποιες είναι οι αρχές και αξίες που οι εκάστοτε πλειοψηφίες δεν μπορούν να επιβάλλουν στις μειοψηφίες ή τις μειονότητες; Υπάρχουν ασφαλώς πολιτισμικές αξίες που δύσκολα κάποια κοινοβουλευτική πλειοψηφία μπορεί να αλλάξει. Η σχετική κουβέντα είναι μεγάλη. Κατά δεύτερον, στις φιλελεύθερες Δημοκρατίες κάποια πράγματα, όπως τα ατομικά δικαιώματα, είναι αρκετά σαφή και ορίζονται νομικά.

Σύνταγμα και νόμοι ορίζουν ένα πλαίσιο λειτουργίας που οι πλειοψηφίες δεν μπορούν να ορίζουν κατά το δοκούν. Βέβαια και οι νόμοι δεν είναι υπεράνω κριτικής. Ο Καζαμίας αναφέρεται σε ατομικά δικαιώματα (όπως το δικαίωμα στη διαμαρτυρία), σε κοινωνικά αλλά και σε αξίες, όπως η αξιοπρέπεια και η περηφάνια, που τσαλακώθηκαν ιδιαίτερα τα χρόνια των μνημονίων στο όνομα της σωτηρίας της χώρας και των κατοίκων της.

Σε κάθε περίπτωση δύσκολα μπορούμε να προσδιορίσουμε τις υπερκείμενες αρχές και αξίες. Η δυσχέρεια φέρνει στην επιφάνεια το δεύτερο και ακόμη μεγαλύτερο πρόβλημα, ζωτικό για κάθε δημοκρατική κοινότητα. Ποιος κρίνει τι είναι υπεράνω νόμου και των αποφάσεων της όποιας πλειονότητας ή κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας;

Στο ερώτημα έχουμε τις γνωστές απαντήσεις. Τη φιλελεύθερη αρχή της πλειοψηφίας μπολιασμένη με τις παραδόσεις και τα διακυβεύματα κάθε χώρας. Θα πρόσθετα και την πρόταση του Γ. Χάμπερμας για το επικοινωνιακό πράττειν που, αν και εν πολλοίς ρομαντική, μας δίνει ιδέες τόσο για τη διαδικασία λήψης των αποφάσεων όσο και για το περιεχόμενό τους.

Στο πλαίσιο αυτό, η πρόταση του Καζαμία είναι ενδιαφέρουσα, αλλά ενέχει το ενδεχόμενο κάθε ομάδα να αποφασίζει κατά το δοκούν και να ενεργεί ανάλογα. Ετσι, η καλή πρόθεση θα μας οδηγούσε στο αντίθετο, κάτι που συμβαίνει κατά κόρον στα καθ’ ημάς, στην αυτο-αναγόρευσή της σε αποκλειστικό κάτοχο του δίκιου, του ηθικού, της μοναδικής αλήθειας.

Για την αποφυγή του ενδεχόμενου αυτού θαρρώ πολύ περισσότερο λειτουργική και δημοκρατική μια εκδοχή της πρότασης του Χάμπερμας: τη συγκρότηση και αποδοχή κανόνων όσο γίνεται πιο έλλογων και διαλογικών. Αυτοί ασφαλώς είναι διαπερατοί στην ισχύ, αλλά τουλάχιστον μπορούν να λειτουργήσουν σαν ασπίδα στους ολιγάρχες που ελέγχουν προοδευτικά τα πάντα, από την πληροφορία ώς το αθλητικό θέαμα, αλλά και στους ποικίλους προφήτες και μεσσίες που ως ιδιοκτήτες της αλήθειας και της σωτηρίας των ψυχών οδηγούν καθημερινά στην τυραννία των μικρών αποφάσεων.

* καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πατρών