Μάλιστα η ανησυχία ότι οι συνθήκες και οι συνέπειες του νεοφιλελευθερισμού – η αιματηρή διείσδυση της αμείλικτης ιδιωτικοποίησης, η ελικοειδής ανισότητα, η απόσυρση της βασικής κρατικής υποστήριξης και των παροχών, οι συνεχώς αυξανόμενες και άσκοπες απαιτήσεις εργασίας, οι ψεύτικες ειδήσεις, η ανεργία και η επισφαλής εργασία – προσβάλλουν ανεπανόρθωτα τη ψυχική υγεία, αυξάνεται ακόμη και σε συντηρητικούς ακαδημαϊκούς κύκλους.

Στη δουλειά και τον ελεύθερο χρόνο μας, καλούμαστε να επιδείξουμε μόνιμο ενθουσιασμό εν μέσω ριζικά μειωμένων προσδοκιών. Το νεοφιλελεύθερο αφήγημα παλεύει να υπερηφανευτεί για την προσωπική «αριστεία» και την «αφοσίωση»,  την ίδια ώρα που οι πραγματικές δυνατότητες επίτευξης όποιας αριστείας μειώνονται και ο αποκλεισμός από την εργασία αυξάνεται. Οι στολές των καθαριστών είναι διακοσμημένες με επιγραφές που ανακοινώνουν ότι επιτελούν το έργο τους με «πάθος, επαγγελματισμό και υπερηφάνεια» – σαν να ήταν λογικό να απαιτήσουν «πάθος» από έναν καθαριστή, του οποίου ο φόρτος εργασίας διπλασιάστηκε από το 2012 και ο μισθός καταποντίστηκε.

«Ελεύθερη επιλογή»

Σε έναν τέτοιο κόσμο, όπου η «ελεύθερη επιλογή» αποδεικνύεται σύντομα μέγα ψεύδος, η κατάθλιψη, το άγχος, ο ναρκισσισμός (η πρωταρχική υπεράσπιση του παιδικού εαυτού έναντι της συντριπτικής επίθεσης) είναι απολύτως λογικές απαντήσεις. Όσο πιο άνιση είναι η κοινωνία, τόσο πιο απροστάτευτοι είναι οι πολίτες της από την «ανταγωνιστικότητα» της ελεύθερης αγοράς.
Έτσι επιβεβαιώνεται πλέον ότι οι νεοφιλελεύθερες κοινωνίες κάνουν τους πολίτες τους τόσο σωματικά όσο και διανοητικά άρρωστους.

Η κατάθλιψη σε αυτό το πλαίσιο μπορεί να φαίνεται σχεδόν αυτοπροστατευτική. Η πρόσφατη αύξηση των διαγνώσεων ψυχικών ασθενειών και «ψυχικών διαταραχών» είναι εξίσου ενδιαφέρουσα. Στην περίπτωση της ADHD (Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας), για παράδειγμα, η υπερκινητικότητα και η αμηχανία ενός ατόμου τα καθιστά επίσημα «διαταραγμένα» ή ακόμα και άτομα με ειδικές ανάγκες, στο βαθμό που υποτίθεται ότι δεν είναι σε θέση να αντεπεξέλθουν σε ένα υπερ-διεγερμένο, καπιταλιστικό περιβάλλον. Ωστόσο, υπό μια άλλη έννοια, είναι απόλυτα σε αρμονία με μια οικονομία, στην οποία η προσοχή έχει επανειλημμένα αρπαχθεί και οικονομικά εκμεταλλευτεί.

«Ποιό μεγαλύτερο κατηγορητήριο ενός συστήματος θα μπορούσε να υπάρξει από μια επιδημία ψυχικών ασθενειών;», σημειώνει ο ερευνητής, συγγραφέας και αρθρογράφος George Monbiot, σχολιάζοντας τα στοιχεία που αποκαλύπτουν ότι στο Ηνωμένο Βασίλειο ένας στους τέσσερις ενήλικες έχει διαγνωσθεί με ψυχική ασθένεια και τέσσερα εκατομμύρια άνθρωποι λαμβάνουν αντικαταθλιπτικά κάθε χρόνο.

Μπορείς να είσαι το αφεντικό του εαυτού σου

Μια νέα έρευνα από τους Thomas Curran και Andrew Hill στο περιοδικό Psychological Bulletin εντοπίζει πως η «τελειοποίηση» βρίσκεται σε άνοδο και πίσω από την τελειοποίηση είναι ο νεοφιλελευθερισμός.

Από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, τα νεοφιλελεύθερα πολιτικο-οικονομικά καθεστώτα έχουν συστηματικά αντικαταστήσει πράγματα όπως η δημόσια ιδιοκτησία και οι συλλογικές διαπραγματεύσεις με απορρύθμιση και ιδιωτικοποίηση, προωθώντας  το άτομο από την ομάδα στην ίδια τη βάση της κοινωνίας. Παράλληλα, η αξιοκρατία – η ιδέα πως η κοινωνική και επαγγελματική κατάσταση είναι άμεσα αποτελέσματα της ατομικής ευφυΐας, ικανότητας και σκληρής δουλειάς – πείθει τα απομονωμένα άτομα πως η αποτυχία της ανέλιξης είναι σημάδι μιας εγγενούς αναξιότητας.

Η νεοφιλελεύθερη αξιοκρατία, όπως εισηγούνται οι συγγραφείς, έχει δημιουργήσει ένα αδυσώπητο περιβάλλον στο οποίο κάθε άνθρωπος είναι ο πρέσβης της δικής του μάρκας, ο μόνος εκπρόσωπος των προϊόντων του (του εαυτού του) και ο μεσίτης της ίδιας του της εργασίας σε ένα ατελείωτο πέλαγος ανταγωνισμού. Όπως παρατηρούν οι Curran και Hall, αυτή η κατάσταση πραγμάτων «τοποθετεί μια ισχυρή ανάγκη να επιδιώκεις, να εκτελείς και να πετυχαίνεις στο κέντρο της μοντέρνας ζωής», σε βαθμό πολύ μεγαλύτερο από τις προηγούμενες γενιές.

Συνέπεια αυτής της ανόδου της τελειοποίησης, ισχυρίζονται οι Curran και Hall, είναι μια σειρά επιδημιών από σοβαρές ψυχικές ασθένειες. Η τελειοποίηση έχει πολύ ισχυρή σύνδεση με το άγχος, τις διατροφικές διαταραχές, την κατάθλιψη και τις αυτοκτονικές σκέψεις.

Αυτομετρήσεις

Η νεοφιλελεύθερη υγειονομική περίθαλψη από την άλλη απαιτεί από κάθε ασθενή (ή μάλλον από τον «πελάτη» των υπηρεσιών «υγειονομικής περίθαλψης») να αναλάβει την ευθύνη για τη δική του κατάσταση ή συμπεριφορά. Ως εκ τούτου, η ψυχική υγειονομική περίθαλψη αναδιαμορφώνεται ως μια σειρά «αποτελεσμάτων» που προσανατολίζονται σε μετρήσιμες βελτιώσεις τις οποίες ο «χρήστης υπηρεσιών» πρέπει να διαχειρίζεται από μόνος του όσο το δυνατόν περισσότερο. Η πρόσβαση στην ψυχιατρική διάγνωση και υποστήριξη από τις υπηρεσίες δημόσιας υγείας εξαρτάται ενίοτε από την ολοκλήρωση ενός ημερολογίου διάθεσης ή συμπτωμάτων με τη χρήση τεχνολογιών αυτοαντιστοίχισης από smartphone ή Fitbit. Και μπορεί να υπάρξουν και άλλες πιο τιμωρητικές συνέπειες για την αποτυχία στην αυτοπειθαρχία, καθώς οι εργοδότες και ίσως οι οργανώσεις που επωφελούνται μπορούν να κερδίσουν περισσότερη εξουσία για να διοικούν αυτού του είδους τις επιδόσεις από τους εργαζόμενους.

Αυτή η «επανάσταση» της εφαρμογής «mHealth» μας δείχνει επίσης πώς η ψυχική ασθένεια και το άγχος για την ίδια την ψυχική υγεία μπορεί να είναι ευπρεπώς εμπορευματοποιημένη και χρηματοδοτημένη. Οι εφαρμογές μέτρησης όπως το MoodGym για παράδειγμα αγοράζονται από την Εθνική Υπηρεσία Υγείας του Ηνωμένου Βασιλείου για χρήση με ασθενείς. Καθώς ο ίδιος ο ασθενής παρακολουθεί την πορεία του, συνεχώς ενθαρρύνεται να επιδείξει «ανάκαμψη», η οποία βασίζεται στην «καταλληλότητα για εργασία».

Αυτή η εστίαση στην ετοιμότητα για εργασία εξηγεί εν μέρει και τη σχετική έλλειψη των υπηρεσιών ψυχικής υγείας για παιδιά στο Ηνωμένο Βασίλειο, οι οποίες είναι καταστροφικά λίγες και ήταν από τις πρώτες που ιδιωτικοποιήθηκαν.

Διαχείριση φροντίδας ή κινδύνου;

Οι κυβερνήσεις και οι φαρμακευτικές εταιρείες δεν ενδιαφέρονται για αυτά τα αποτελέσματα, ρίχνοντας τη χρηματοδότηση σε μελέτες που εξετάζουν τη γενετική και τους φυσικούς βιοδείκτες, σε αντίθεση με τις κοινωνικές αιτίες. Ομοίως, υπάρχει ελάχιστη πολιτική βούληση ώστε να συνδυαστεί η αυξανόμενη ψυχική δυσφορία με τις κοινωνικές ανισότητες, αν και ο συσχετισμός είναι ισχυρός και πολλοί ειδικοί πιστεύουν ότι αυτός θα ήταν ο καλύτερος τρόπος για την αντιμετώπιση της τρέχουσας επιδημίας ψυχικών ασθενειών.

Τα νεοφιλελεύθερα κράτη εκχωρούν τα έξοδα φροντίδας με την εξατομίκευση και την ιδιωτικοποίηση των καθηκόντων περίθαλψης.

Στον λεγόμενο αναπτυγμένο δυτικό κόσμο, όλο και περισσότερο, η αστυνομία χειρίζεται κρίσεις ψυχικής υγείας, οι φυλακές γίνονται «αποθήκες» των διανοητικά αναξιοπαθούντων.

Το κόστος αυτής της κατάστασης ωστόσο πλουτίζει τις πολυεθνικές των φαρμάκων και της ιατρικής τεχνολογίας, για τις οποίες οι πολίτες αποτελούν ένα απλό και αναλώσιμο μέσο υψηλής κερδοφορίας.

Ο ευρωπαϊκός οργανισμός για την ψυχική υγεία Mental Health Europe και το Πανεπιστήμιο του Κεντ (Ηνωμένο Βασίλειο) δημοσιεύουν νέα έκθεση με τίτλο «Χαρτογράφηση και Κατανόηση του Αποκλεισμού στην Ευρώπη» (Mapping and Understanding Exclusion in Europe), η οποία περιγράφει την κατάσταση των υπηρεσιών ψυχικής υγείας σε όλη την Ευρώπη (35+ χώρες).

Σήμερα στην Ευρώπη δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι με προβλήματα ψυχικής υγείας ζουν σε ψυχιατρικά και άλλα ιδρύματα. Τουλάχιστον 264.000 άνθρωποι ζουν υπό πλήρη κηδεμονία, απομονωμένοι από την κοινωνία και χωρίς το δικαίωμα της προσωπικής επιλογής στην καθημερινότητά τους.

«Πολλοί από αυτούς τους ανθρώπους στερούνται τα περισσότερα από τα βασικά τους δικαιώματα, έχουν πολύ μικρό έλεγχο επάνω στη ζωή τους και έρχονται αντιμέτωποι με καταχρηστικές συμπεριφορές, όπως η παρατεταμένη χρήση της απομόνωσης, η καθήλωση και η αναγκαστική θεραπεία. Παρά τις θετικές αλλαγές που γίνονται σε κάποιες ευρωπαϊκές χώρες, τα ευρήματα της νέας έκθεσης υπογραμμίζουν ορισμένες ξεπερασμένες και αμφισβητήσιμες πρακτικές που συνεχίζουν να εφαρμόζονται στα συστήματα ψυχικής υγείας στην Ευρώπη» εξηγεί ο Nigel Henderson, Πρόεδρος του Mental Health Europe.

Και εις άλλα με υγεία…