γυναίκα μετέφρασε για πρώτη φορά την οδύσσεια και ο οδυσσέας ήρθε στον 21ο αιώνα (πολύ ωραίο)

Επί αιώνες γνωρίζαμε έναν άνδρα «σοφό», «προνοητικό», «συνετό», «θαρραλέο ». Εναν ανδρείο πολεμιστή και πολυμήχανο ηγέτη. Και ξαφνικά, το 2017, ο Οδυσσέας έγινε ένας ήρωας «πολύπλοκος».

«Μίλησέ μου για έναν πολύπλοκο άνδρα»: αυτές είναι οι πρώτες λέξεις μιας νέας μετάφρασης της Οδύσσειας, στα αγγλικά, την οποία έκανε η Βρετανίδα Emily Wilson, καθηγήτρια κλασικών σπουδών στο πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια, στις ΗΠΑ. Μια νέα βερσιόν της Οδύσσειας, η οποία παρουσιάζει την ιδιαιτερότητα να είναι η πρώτη μετάφραση στα αγγλικά που γίνεται από γυναίκα, η οποία επιλέγει να σπάσει την παράδοση των προηγούμενων μεταφράσεων, από τις πρώτες λέξεις του έπους.

Στο πρόλογο του βιβλίου, η συγγραφέας γράφει ότι ο Οδυσσέας είναι ένας άντρας «ο οποίος μοιάζει να κρύβει πολλούς άλλους: είναι μετανάστης, πειρατής, ξυλουργός, βασιλιάς, αθλητής, ζητιάνος, σύζυγος, εραστής, πατέρας, γιός, στρατηγός, ψεύτης, ηγέτης και κλέφτης». Ολα αυτά η μεταφράστρια επέλεξε να τα αποδώσει με τον όρο «πολύπλοκος» τον οποίο επέλεξε να βάλει στη θέση της ομηρικής λέξης «πολύτροπος».

«Πέρασα πολύ καιρό να γράφω και να σβήνω τις πρόχειρες σημειώσεις μου και ξανάγραψα το προοίμιο της Οδύσσειας τριάντα φορές, ήταν πολύ δύσκολο. Αλλά σε κάθε απόφαση μετάφρασης υπάρχει πάντα ένας συμβιβασμός», εξήγησε.
«Ο πρωτότυπος όρος είναι «πολύτροπος», κάποιος που κάνει ή υπόκειται σε πολλές τροπές, κυριολεκτικές και μεταφορικές». Πρόκειται φυσικά για ένα ολόκληρο ερώτημα, αν η ιδιότητα του ήρωα έχει παθητική έννοια (ή ενεργητική), αν προκαλεί δηλαδή τις πολλές τροπές ή υπόκειται σ’ αυτές», εξηγεί , μιλώντας στον δημοσιογράφο του «New York Times Magazine», δοκιμιογράφο, κριτικό και μεταφραστή Ουάιατ Μέισον.

Στη μεταφρασμένη Οδύσσειά της, η Wilson έχει κάνει μικρές αλλά, όπως φαίνεται, ριζικές αλλαγές στον τρόπο που παρουσιάζονται πολλές βασικές σκηνές του ομηρικού έπους. Ριζικές, διότι στα 400 χρόνια διαδοχικών μεταφράσεων του έργου, κανείς μεταφραστής δεν έχει αποτολμήσει τα είδη των αλλαγών που τόλμησε η Ουίλσον, «ισιώνοντας» ένα κείμενο που, όπως λέει η ίδια, έχει συσσωρεύσει στρεβλώσεις μέσω των μεταφράσεων. Αυτές οι επάλληλες προσθήκες επηρεάζουν τον τρόπο που ακόμα και οι μελετητές που γνωρίζουν το πρωτότυπο αντιλαμβάνονται το ομηρικό έπος.

Φυσικά, η πρώτη από αυτές τις αλλαγές βρίσκεται στον πρώτο-πρώτο στίχο του ποιήματος. Κι ενώ θα περίμενε κανείς πως ύστερα από 402 χρόνια μεταφράσεων της Οδύσσειας θα υπήρχε συναίνεση μεταξύ των μεταφραστών για το αγγλικό ισοδύναμο της λέξης «πολύτροπος», αυτό δεν είναι εντέλει δεδομένο. Μεταξύ των 60 περίπου αποδόσεων στα αγγλικά της συγκεκριμένης λέξης που έχουν υπάρξει μέχρι σήμερα, το κοινό στοιχείο όλων είναι ότι οι μεταφραστές αγνοούσαν σε μεγάλο βαθμό την ασάφεια που είναι ενσωματωμένη στην λέξη. Έτσι, οι περισσότεροι έχουν επιλέξει ευθείες περιγραφές για την ιδιοσυγκρασία του Οδυσσέα που εκτείνονται από τη θετική του πλευρά (οξύνους, πολύπλευρος) ώς την αρνητική (ανειλικρινής, ανήσυχος, πονηρός).

Τι είδους άνθρωπος είναι ο Οδυσσέας;
«Από τις υπάρχουσες μεταφράσεις, νομίζω ότι κανένας δεν μπόρεσε να απαντήσει στο αναπάντητο ερώτημα του αναγνώστη που δεν γνωρίζει ελληνικά, και το οποίο παραμένει στην πραγματικότητα το αρχικό ζήτημα της Οδύσσειας και ενσωματώνεται στην πέμπτη μόλις λέξη του πρώτου στίχου: Τι είδους άνθρωπος είναι ο Οδυσσέας;». Η Wilson προχώρησε ένα βήμα πιο πέρα από τους προηγούμενους άνδρες μεταφραστές, αποδίδοντας την έννοια του «πολύτροπος» με μια λέξη που ίσως ταιριάζει καλύτερα στις τάσεις της εποχής ή ίσως είναι περισσότερο κατανοητή από το σημερινό κοινό: complicated (περίπλοκος, πολύπλοκος).

«Πες μου για έναν περίπλοκο άνθρωπο, Μούσα, πες μου πώς περιπλανήθηκε και χάθηκε όταν κατέστρεψε την ιερή πόλη της Τροίας…»

Η μεταφράστρια θεωρεί ότι η ετυμολογία της λέξης από το ρήμα της Λατινικής complicare που σημαίνει «διπλώνω μαζί» είναι πιο κοντά στην ιδιοσυγκρασία του Οδυσσέα, τον οποίο άλλωστε θεωρεί διπλή φύση, πολεμιστή και σύζυγο.
«Θέλω να είμαι απόλυτα συνεπής στη σχέση μου με το ελληνικό κείμενο. Θέλω να πω, μετά από πολλές διαφορετικές αναθεωρήσεις, αυτή είναι η καλύτερη λέξη που μπορεί να αποδώσει την αλήθεια. Complicated είναι μια αμφιλεγόμενη λέξη, δεν ξέρουμε αν είναι κάτι καλό ή κακό. Είναι μια λέξη με πολλές έννοιες και αποδίδει το ποίημα», λέει.

Η Emily Wilson εξήγησε ότι θα μπορούσε να είχε επιλέξει και τον όρο straying husband («περιπλανώμενος σύζυγος») αντί για complicated man. Αυτό θα είχε δώσει άλλη διάσταση στις περιπέτειες του Οδυσσέα, ο οποίος έκανε τον γύρο του αρχαίου κόσμου πολλαπλασιάζοντας τις περιπέτειες, πολλές από αυτές με γυναικείες κατακτήσεις (Καλυψώ, Κίρκη), την ώρα που η Πηνελόπη τον περίμενε, υφαίνοντας ή καταστρέφοντας για να καθυστερήσει τους μνηστήρες. Οπως ανέφερε με χιούμορ ένα αμερικανικό μπλογκ, ο Οδυσσέας «είναι σίγουρα ο τύπος που χρησιμοποιεί το “It’s complicated” σαν status στο Facebook».

Και τίθεται το ερώτημα πώς βλέπει τις σχέσεις των φύλων σε ένα αρχαίο κείμενο, και ειδικά της Οδύσσειας, μια γυναίκα στον αγγλοσαξωνικό κόσμο.

«Νομίζω ότι ο εκδότης μου δεν ήξερε -ούτε εγώ το γνώριζα στην αρχή- ότι είμαι η πρώτη γυναίκα που μεταφράζει το έπος στα αγγλικά», υπογραμμίζει η καθηγήτρια.

Εδώ και 3 αιώνες, σοφοί και μεταφραστές ερίζουν για το ομηρικό έπος σχετικά με την πιστότητα της μετάφρασης. Η ίδια η Emily Wilson, αναφέρει έναν αφορισμό του συγγραφέα Edmond Jaloux: «Οι μεταφράσεις είναι όπως οι γυναίκες: όταν είναι ωραίες δεν είναι πιστές. Και όταν είναι πιστές δεν είναι ωραίες».
«Δεν μου αρέσει η μεταφορά της «πίστης» για μια μετάφραση αλλά αν θα έπρεπε να την χρησιμοποιήσουμε η δική μου μετάφραση είναι πιο πιστή από άλλες αγγλικές. Προτιμώ να πω ότι η μετάφρασή μου είναι υπεύθυνη», δηλώνει.

Η άπιστη κυνώπις

Υπάρχει μια διάσημη «άπιστη» στην Οδύσσεια, η Ελένη, η σύζυγος του βασιλιά της Σπάρτης, η αρπαγή της οποίας από τον Πάρι προκάλεσε τον πόλεμο της Τροίας. Βλέποντας τον Τηλέμαχο, τον γιό του Οδυσσέα, αναγνωρίζει σε αυτόν τα χαρακτηριστικά του βασιλιά της Ιθάκης, αυτού του άνδρα τον οποίο είδε στην Τροία με τους Ελληνες που πήγαν για να την φέρουν πίσω.

«They made my face the cause that hounded them», λέει η Ελένη, χρησιμοποιώντας ένα ρήμα που προέρχεται από την λέξη hound, που σημαίνει κυνηγόσκυλο. Η λέξη μεταφράζει τον όρο «κυνώπις» του Ομήρου.
Ο Όμηρος στην Ιλιάδα παρουσιάζει την Ελένη ως πλάσμα ανθρώπινο με καταγωγή, αποφεύγει την κατάκριση και την καταδίκη, αλλά την παρουσιάζει συχνά να αυτοκαταδικάζεται μεταχειριζόμενη το επίθετο «κυνώπις» για τον εαυτό της. Αν και αγαπάει τον Πάρη, τον παρατά, γιατί δεν είναι γενναίος. Ο Όμηρος τη χαρακτηρίζει καλλίκομον (ομορφομαλλούσα), καλλιπάρηον (ομορφοπρόσωπη), λευκώλενον (ασπροχέρα), τανύπεπλον (ομορφοντυμένη) κ.α. αλλά και ριγεδανήν (φρικτή), γιατί προκάλεσε τον αφανισμό πολλών ηρώων. Για τον ίδιο λόγο ο Αισχύλος παρετυμολογεί το όνομά της και την αποκαλεί ελεύναν, έλανδρον, ελέπτολιν (καταστροφή για τα καράβια, τους άνδρες, και τις πολιτείες).
Η Σαπφώ αναφέρεται στην Ελένη όχι για να την κατακρίνει ως αιτία πολέμου, αλλά για να δικαιωθεί ο Έρως, ο οποίος είναι δυνατόν να προκαλέσει φοβερότατα δεινά. Στον Ευριπίδη, όχι όμως σε όλα του τα έργα, παρουσιάζεται περισσότερο ως θύμα παρά ως πρόξενος κακών.

Σε προηγούμενες μεταφράσεις στα αγγλικά, η Ελένη περιγραφόταν ως shameless hore («ξεδιάντροπη πόρνη», ή bitch, λέξη που σε πρώτη ανάγνωση σημαίνει θηλυκιά σκύλα, αλλά χρησιμοποιείται, όπως αναφέρει το Oxford Dictionary, για να περιγράψει μια «δυσάρεστη γυναίκα». Σε άλλες μεταφράσεις, η Ελένη παρουσιάστηκε ως «εγκληματική», «ξεδιάντροπη», ή κυριολεκτικά «σκυλοπρόσωπη», ή «σκύλα».

Η Emily Wilson διαφωνεί με αυτούς τους χαρακτηρισμούς και δεν διστάζει να δώσει άλλα χαρακτηριστικά στα γυναικεία πρόσωπα της Οδύσσειας. Το κάνει και για την Πηνελόπη.

«Σε ορισμένες μεταφράσεις, υπάρχει τάση να εμφανιστεί ως ρομαντικός ο γάμος της με τον Οδυσσέα και η ιστορία της πιο ευτυχισμένη απ’ό,τι πραγματικά ήταν. Εγώ θέλησα να αναδείξω τον πόνο και τις αντιφάσεις που βαραίνουν πάνω της από τις κοινωνικές συμβάσεις. Υπάρχει μια σκηνή όπου ο Οδυσσέας, μεταμφιεσμένος σε ζητιάνο, μιλάει στην Πηνελόπη για τον εαυτό του και εκείνη αρχίζει να κλαίει. Μια από τις μεταφράσεις συγκρίνει τα δάκρυά της με το χιόνι που λιώνει στο βουνό. Δεν λέει αυτό το πρωτότυπο. Αυτό που λέει είναι πως το πρόσωπό της αποσυντίθενται και εγώ το μετέφρασα κυριολεκτικά για να δείξω ότι σκέφτεται πως ο γάμος της καταρρέει και ότι την εγκατέλειψαν πριν από είκοσι χρόνια».

Αλλά η Οδύσσεια δεν περιλαμβάνει μόνο βασίλισσες. «Ηταν σημαντικό για μένα να ζωντανέψω όλα τα πρόσωπα και να αφήσω τον αναγνώστη να τα κατανοήσει. Αυτό ισχύει για όλα τα πρόσωπα, τις γυναίκες, είτε είναι θεές, γυναίκες της ελίτ ή γυναίκες σκλάβες ή σκλάβοι γενικώς».

Σκλάβες και σκλάβοι; Ως σήμερα, οι περισσότερες μεταφράσεις δεν κάνουν λόγο για σκλάβους αλλά για υπηρέτες. Η Emily Wilson αρνείται τον όρο. «Με σόκαρε το γεγονός ότι οι μεταφραστές δεν χρησιμοποιούσαν τον όρο σκλάβοι αλλά υπηρέτες, ενώ είναι σαφές ότι οι ομηρικοί όροι παραπέμπουν σαφώς. Αντί να αποφεύγουμε να καταπιαστούμε με μια επώδυνη συζήτηση είναι καλύτερα να την αποδεχόμαστε».
Οταν την ρωτούν αν το φύλο της επηρεάζει την μετάφρασή της, η Emily Wilson απαντά:
«Είμαι προφανώς γυναίκα, αλλά και πολλά άλλα πράγματα, όπως μετανάστρια, ποιήτρια, συγγραφέας, μητέρα. Τι είναι σημαντικότερο; Οι άνθρωποι δεν σταματούν να με ρωτούν για το φύλο μου αλλά δεν ρώτησαν όλους τους προηγούμενους μεταφραστές για το δικό τους και κατά πόσο επηρέασε τη δουλειά του. Και την επηρέασε».