το γέλιο που βγήκε από την «κόλαση»

Πρόσφατα θυμήθηκα εκείνο που αναφέρεται στη «Διαλεκτική του Διαφωτισμού» του Μαξ Χορκχάιμερ και του Τέοντορ Β. Αντόρνο: «Το γέλιο, τόσο το συμφιλιωτικό όσο και το τρομακτικό, συνοδεύει πάντοτε τη στιγμή κατά την οποία διαλύεται ένας φόβος». Το συμφιλιωτικό γέλιο ακούγεται σαν ηχώ διαφυγής, ενώ το «κακό» γέλιο ξεπερνάει τον φόβο αυτομολώντας προς τις δυνάμεις που πρέπει κανείς να φοβάται.

Η καλή «πλάκα» που αναζητείται από τηλεοπτικές εκπομπές για να ανεβάσει την τηλεθέαση είναι πολλές φορές σιδηρούχο ιαματικό λουτρό για την κοινωνία. Ας βάλουμε και τη σάτιρα μέσα. Ο Γιώργος Μητσικώστας στην τηλεοπτική εκπομπή της ΕΤ1 που ξεκίνησε εδώ και λίγο καιρό είναι από τα λαμπρά παραδείγματα.

Υπάρχουν κι άλλοι, που δεν το κάνουν όμως τόσο πετυχημένα, προκαλώντας σε να αλλάξεις κανάλι αμέσως. Η βιομηχανία της διασκέδασης χορηγεί «το γέλιο» σαν φάρμακο, αδιάκοπα. Στη «Διαλεκτική του Διαφωτισμού» λοιπόν, αναφέρεται κάτι που ίσως να μην το έχουμε πολυσυνειδητοποιήσει: «Το γέλιο στους κόλπους της βιομηχανίας του θεάματος γίνεται όργανο εξαπάτησης ως προς την ευτυχία.

Σε στιγμές ευτυχίας το γέλιο είναι άγνωστο… Το συλλογικό σώμα των γελώντων είναι μια παρωδία της ανθρωπότητας. Πρόκειται για μονάδες που η καθεμιά τους παραδίδεται στην απόλαυση του γεγονότος ότι είναι αποφασισμένη για όλα, εις βάρος οποιωνδήποτε άλλων και με την πλειοψηφία στα νώτα». Σας θυμίζει κάτι; Ισως τις τηλεοπτικές φάρσες ή ακόμα ακόμα και τις φάρσες κάποιων «παρεών» εις βάρος ανυποψίαστων ανθρώπων με απώτατο σκοπό να γελάσει το κοινό ή οι φίλοι μεταξύ τους.

Μια άλλη «λαίλαπα» είναι οι κωμωδίες ή οι κακές λαϊκές επιθεωρήσεις. Ολα επιτρέπονται εκεί. Ο ευτελισμός του έρωτα, η διακωμώδηση των ομοφυλόφιλων, των αδύνατων, των εύσωμων, των κοντών, των ψηλών, των πάντων τελικά. «Μα γελάει ο κόσμος!» είναι η απάντηση των επίδοξων «κωμικών». Η «αχαλίνωτη» διασκέδαση προτείνεται πολλές φορές ως το αντίθετο της «ανιαρής κουλτούρας». Η υποτιθέμενη ποιότητα πάλι, έτσι αποστειρωμένη από τη ζωή όπως πολλές φορές παρουσιάζεται, δικαιολογημένα μοιάζει ανιαρή στα μάτια πολλών ανθρώπων που δεν μπορούν να κρύψουν τα χασμουρητά τους και πολλές φορές το κριτικό «γέλιο» τους.

Πάντως στο βιβλίο που προανέφερα ενδιαφέρον έχει ο ορισμός της διασκέδασης στον οποίο καταλήγουν οι δύο φιλόσοφοι. «Διασκέδαση σημαίνει πάντοτε: δεν σκέφτομαι τα προβλήματά μου, ξεχνάω τον ανθρώπινο πόνο, ακόμη κι όταν δείχνεται. Είναι πράγματι φυγή, όχι όμως φυγή από τη θλιβερή πραγματικότητα, όπως θέλουν να μας πείσουν πάσης φύσεως διασκεδαστές, αλλά φυγή από την ύστατη σκέψη για αντίσταση που μας έχει αφήσει ακόμα αυτή η πραγματικότητα».

Αυτό που βλέπω, προσέχοντας τελευταία αρκετά τηλεοπτικά προγράμματα να ευτελίζουν τον έρωτα κυρίως, είναι ότι αναπτύσσεται ταχύτατα η πρόοδος της αποβλάκωσης σε σχέση με την πρόοδο της νοημοσύνης. Και αυτό πραγματικά δεν είναι καθόλου αστείο. Μήπως θα έπρεπε τελικά να ξανασκεφτούμε ποιο γέλιο βγήκε από τον «παράδεισο» και ποιο γέλιο έρχεται κατευθείαν από την «κόλαση»;