η δημοκρατία μεταξύ μηδενισμού και ολοκληρωτισμού

Καθώς η δημοκρατία ως τρόπος διακυβέρνησης προϋποθέτει παιδεία, παραμένει το λιγότερο γνωστό από τα πολιτεύματα.

Τo βιβλίο του Φρέντερικ Βορμς «Οι χρόνιες παθήσεις της δημοκρατίας» (2017) διερευνά τρόπους οχύρωσής της από τον κίνδυνο να συνθλιβεί μεταξύ μηδενισμού και ολοκληρωτισμού.

Το ζήτημα πώς η δημοκρατία θα παραμείνει εν ζωή, ξεπερνώντας τις φάσεις έξαρσης των χρόνιων παθήσεών της, όπως αυτή που ζούμε σήμερα, κάνει το βιβλίο ιδιαίτερα σημαντικό και για τον κρίσιμο χρόνο της συγγραφής του και για τον ιστορικό-κριτικό τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει τη δημοκρατία ως πραγματικότητα υπό συνεχή διαμόρφωση και συγχρόνως ως ηθική και κοινωνική επιδίωξη που απαιτεί αγώνες για την ανάπτυξη ή τη διάσωσή της.

Ο συγγραφέας με έντονο το κοινό ιστορικό αίσθημα ανατρέχει σε κορυφαίους θεωρητικούς (Λα Μποεσί, Ρουσό, Τοκβίλ, Ρ. Ζιράρ, Λεφόρ, Γουίνικοτ κ.ά.) για να θέσει ζητήματα της σύγχρονης δημοκρατίας και να δείξει ότι οι κίνδυνοι που διατρέχει συνδέονται μεταξύ άλλων και με την κρίση που έπληξε την Ιστορία, λόγω της μεταμοντέρνας παροντοποίησής της που τη μετέτρεψε από πραγματικότητα σε κείμενο.

Για τον Βορμς, ο ιστορικός χρόνος της πρώιμης και της ύστερης νεωτερικότητας δεν συστήνει γραμμική εξέλιξη που νομοτελειακά εγγυάται την πρόοδο, αλλά κυκλική πορεία που διαγράφει το συνεχώς διαμορφούμενο πολιτειακό σύστημα με βήματα προόδου όσον αφορά τον εκδημοκρατισμό του ή με κινήσεις οπισθοδρόμησης σε δεσποτικά ή τυραννικά καθεστώτα, τα οποία η νεωτερικότητα αγωνίστηκε να υπερβεί με εξεγέρσεις, αστικές επαναστάσεις, εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα της «εποχής των ηρώων» ή με θεσμικές δικλίδες που περιορίζουν ή εντείνουν τον κίνδυνο διάβρωσής της από μηδενιστικές και ολοκληρωτικές καθεστωτικές ακρότητες.

Αν η πορεία της Ιστορίας δεν είναι ευθύγραμμη εξέλιξη, όπως διακήρυττε ο θετικισμός, αλλά ανοδική και καθοδική εναλλάξ κυκλική πορεία (ιδέα που παραπέμπει στον μοντερνιστή για τον 18ο αι. Τζ. Μπ. Βίκο) τότε, πριν να είναι πολύ αργά, επείγει να μας απασχολήσουν όλα όσα αποδυναμώνουν αντί να ενισχύουν τη δημοκρατία, αφού είναι το πολίτευμα που περισσότερο από όλα τα άλλα μεριμνά για τον ευδαίμονα βίο των πολιτών, ορθώνοντας εμπόδια σε μορφές έσωθεν και έξωθεν βίας και καταπίεσης.

Οι χρόνιες παθήσεις της δημοκρατίας παραπέμπουν σε έναν ιστορικοκοινωνικό και πολιτειακό οργανισμό που δομείται και λειτουργεί ως σύστημα πολλαπλών υποσυστημάτων με ειδικές λειτουργίες το καθένα.

Σε διάφορες στιγμές της προχριστιανικής και μεταχριστιανικής Ιστορίας, το σύστημα αυτό, που γνώρισε άλλοτε ανάπτυξη και άλλοτε τον εκφυλισμό και την πτώση του, είναι καρπός των ανθρώπινων σχέσεων που ευθύνονται για τη δομή της κοινωνίας και της πολιτικής της οργάνωσης. Αυτή η σχεσιακή δομή καταρρίπτει τον χομπσιανό ατομικιστικό μύθο που εμφανίζει την κοινωνία ως άθροισμα ατόμων που παλεύουν για ίδια συμφέροντα.

Για τον Φρ. Βορμς, μιλούμε για δημοκρατία ως πραγματικότητα και ως δυνατότητα μόνον αφ’ ης στιγμής καταρριφθεί η ψευδο-πόλωση ατομικισμού και κοινωνισμού.

Η δημοκρατία ως πραγματικότητα και ως επιδίωξη αντλεί το περιεχόμενο και το ήθος της από τις σχέσεις κοινωνίας, οι οποίες, αντί να αθροίζουν, διασυνδέουν τα μέλη της.

Καθώς οι σχέσεις αυτές αποτελούν την καταγωγική απαρχή της, οι χρόνιες παθήσεις που υπονομεύουν τη δημοκρατία είναι αποτέλεσμα των πολώσεων που υφίστανται και των βιαιοτήτων που προκαλούν.

Αυτές ευθύνονται για τον χρονίως ασθενικό χαρακτήρα της δημοκρατίας που η κοινωνία των πολιτών αναλαμβάνει να θεραπεύσει, με φάρμακο τις αντιστάσεις τους τόσο στις παραβιάσεις κανόνων, νόμων, θεσμών που διαφυλάττουν την ελευθερία και την ισότητα των αρχομένων που άρχουν όσο και στην κατάχρηση εξουσίας που δεν πλήττει τις αρχές όσο τα πρόσωπα που τις υπερασπίζονται με τις πράξεις τους.

Συγκεκριμένα, οι χρόνιες παθήσεις του τρομοκρατικού ρατσισμού, του υπερφιλελευθερισμού και του χυδαίου κυνισμού, από ένα σημείο και μετά, γίνονται θανάσιμα επικίνδυνες, λόγω της βίας που προκαλούν ή εντείνουν, όπως συμβαίνει σήμερα.

Ακολουθώντας το παράδειγμα του Πλάτωνα, που δείχνει στην Πολιτεία με ποιον τρόπο τα πολιτεύματα πέφτουν θύματα των χρόνιων παθήσεών τους, ο Βορμς συνδέει τη διακύβευση της δημοκρατίας με την παράβλεψη της διπλής ανθρώπινης επιθυμίας για ελευθερία και εθελοδουλία, για αλληλεξάρτηση και φιλαυτία, για εμπιστοσύνη και καχυποψία.

Μπορούν, ωστόσο, να μεσολαβήσουν όροι που ισορροπούν τις αντίρροπες δυνάμεις που κινούν τη σχεσιακή δομή των κοινωνιών.

Στην πόλωση τυφλής εμπιστοσύνης και ακραίας καχυποψίας που οδηγεί στον αναιδή κυνισμό, μεσολαβεί η κριτική δύναμη και οι θεσμίσεις που ισορροπούν τις δύο αντίθετες τάσεις.

Στην πόλωση αλληλεγγύης και εγωισμού, που οδηγεί στον υπερφιλελευθερισμό (βλ. παγκοσμιοποιημένη οικονομία), μεσολαβούν διεθνείς θεσμοί προστασίας του ανθρώπου ως ατομικότητας και συλλογικότητας που ισορροπούν αλληλεγγύη και εγωισμό.

Στην πόλωση ταυτότητας και ετερότητας μεσολαβεί η θεσμική αντιμετώπιση του τρομοκρατικού ρατσισμού, αλλά και η γνώση του εαυτού και των δυνατοτήτων του που εξισορροπούν τις δύο αντίθετες στάσεις.

Χρειάζεται μόνον κοινή βούληση που όταν δεν πλήττεται από τη μανική η βλέψη της εξουσίασης, συντάσσεται με την ευθύνη της διακυβέρνησης.

*καθηγήτρια Φιλοσοφίας, συγγραφέας