«σφυρί – δρεπάνι και ψήφο στο φουστάνι»

Οι δημοτικές εκλογές αποτέλεσαν το πρώτο «κρας τεστ» για την ψήφο των γυναικών…

Επίσημα, πρώτη φορά, οι γυναίκες ψήφισαν, έστω και με πολλούς περιορισμούς, στις δημοτικές εκλογές του 1934. Ομως, κανονικά, η «πρωτιά» ανήκει στις γυναίκες της Θεσσαλονίκης και ακολούθησαν οι Πειραιώτισσες, καθώς ψήφισαν σε ενδιάμεσες εκλογές, που έγιναν μετά την έκπτωση από το δημαρχιακό αξίωμα των δημάρχων των δύο πόλεων.

Βέβαια, η… ιστορία της ψήφου των γυναικών είναι ακόμα παλαιότερη.

Στα τέλη του 19ου αιώνα ούτε καν οι φεμινίστριες, που συσπειρώνονται γύρω από την «Εφημερίδα των Κυριών» της Καλλιρρόης Παρρέν, και αγωνίζονται για την ισότητα, δεν θέτουν ζήτημα ψήφου.

«Ημείς ούτε πολιτικήν ψήφον διεξεδικήσαμε, ούτε προνόμια επίσημα εν τη πολιτεία επιζητούμεν, ούτε θέσεις καν επιφανείς και αξιώματα», είχε γράψει η Καλλιρρόη Παρρέν, σε άρθρο της στην «Εφημερίδα των Κυριών» (5.5.1896).

O «Ριζοσπάστης»

Ωστόσο, ο Βλάσης Γαβριηλίδης, ιδιοκτήτης της εφημερίδας «Ακρόπολις», σε μια άρθρων του που υπέγραψε ως «Ριζοσπάστης» και δημοσιεύτηκαν από τις 16 έως και τις 23 Ιουνίου 1896, έθεσε, με εξαιρετικό τρόπο, όλες τις πτυχές του γυναικείου ζητήματος, για να προβλέψει: «Αργά ή ογλήγορα η γυνή θ’ αποκτήση και τα πολιτικά της δικαιώματα».

Βέβαια, χρειάστηκε να περάσουν αρκετά χρόνια μέχρι να αρχίσει να τίθεται ως αίτημα η ψήφος των γυναικών.

Το πρώτο κόμμα που το εξέφρασε ήταν το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα (ΣΕΚΕ), ο πρόδρομος του ΚΚΕ, που συμπεριέλαβε το 1919 στο ιδρυτικό πρόγραμμά του και το εξής αίτημα: «Το δικαίωμα της ψηφοφορίας και της εκλογής εις άνδρας και γυναίκας για κάθε είδος εκλογής» (ΚΚΕ, «Επίσημα Κείμενα», τόμος 1).

Μάλιστα, στις πρώτες εκλογές που πήρε μέρος το ΣΕΚΕ, αυτές του 1920, ένα από τα προεκλογικά του συνθήματα, πρωτάκουστο για τους περισσότερους, ήταν: «Σφυρί – δρεπάνι και ψήφο στο φουστάνι!» (εφημ. «Ριζοσπάστης», 10.2.2002).

Σταδιακά, δημιουργούνται και κάποιες γυναικείες οργανώσεις, που απαιτούν ίσα δικαιώματα, ανάμεσά τους και πολιτικά, ενώ το θέμα της ψήφου των γυναικών τίθεται και στη Βουλή από προοδευτικούς βουλευτές.

Τελικά, το 1926 σε νομοθετικό διάταγμα για την κωδικοποίηση σε ενιαίο κείμενο της νομοθεσίας περί Δήμων και Κοινοτήτων προβλέπεται (άρθρο 196 παρ. 2) ότι με Διάταγμα μπορεί να παραχωρηθεί «δικαίωμα ψήφου κατά τας δημοτικάς εκλογάς εις τας γυναίκας» (ΦΕΚ 316/18.9.1926).

Ο Βενιζέλος

Ο ίδιος νόμος ορίζει ότι το δικαίωμα ψήφου θα δοθεί στις γυναίκες που έχουν συμπληρώσει το 30ό έτος της ηλικίας τους και γνωρίζουν ανάγνωση και γραφή. Ακόμα, πως το Διάταγμα θα εκδοθεί από το 1927 και μετά.

Ωστόσο, η έκδοση του Διατάγματος «παγώνει» και χρειάζεται να φτάσουμε στις αρχές του 1929 ώστε ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος να εξαγγείλει τη χορήγηση του δικαιώματος ψήφου στις γυναίκες.

Οι αντιδράσεις και οι ειρωνείες που ακολουθούν την πρωθυπουργική εξαγγελία οδηγούν σε αναδίπλωση την κυβέρνηση, που κάνει διευκρινιστική δήλωση πως το δικαίωμα ψήφου θα αναγνωριστεί εφόσον το επιθυμεί τουλάχιστον το 50% των γυναικών (εφημ. «Ριζοσπάστης», 1.2.1929).

Τελικά, στις 5 Φεβρουαρίου 1930, δημοσιεύεται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως το Διάταγμα της χορήγησης ψήφου στις γυναίκες μόνο στις δημοτικές εκλογές.

Η εφημερίδα «Ακρόπολις» σε ένα ενδιαφέρον ρεπορτάζ (12.2.1930) επισημαίνει με αρνητικό σχολιασμό τους περιορισμούς για την ηλικία και την απαίτηση να γνωρίζουν ανάγνωση και γραφή και φιλοξενεί δηλώσεις από δύο προσωπικότητες του γυναικείου κινήματος.

Η μία είναι η Μαρία Σβώλου, σύζυγος του Αλέξανδρου Σβώλου, μετέπειτα βουλευτής της ΕΔΑ (1958), που απέδιδε τις αντιδράσεις στην ψήφο των γυναικών στις παλιές ανατολίτικες αντιλήψεις του Ρωμιού και σημείωνε πως «από σήμερα αρχίζουν ουσιαστικά να λογαριάζονται οι Ελληνίδες στη δημόσια ζωή». Η άλλη ήταν η Αύρα Θεοδωροπούλου, ιδρύτρια του Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της Γυναίκας, η οποία υπογράμμιζε: «Πιστεύω απόλυτα πως [η Ελληνίδα] έχει πολύ περισσότερο ανεπτυγμένη πολιτική συνείδηση από τις γυναίκες πολλών άλλων χωρών».

Ετσι, στις 14 Δεκεμβρίου 1930, στις δημοτικές εκλογές που έγιναν στη Θεσσαλονίκη μετά την έκπτωση από το δημαρχιακό αξίωμα του «αντιβενιζελικού» Νικόλαου Μάνου, «εψήφισαν, διά πρώτην φοράν, και γυναίκες, δυνάμει του τελευταίου εκλογικού νόμου», όπως έγραψαν, χαρακτηριστικά, εφημερίδες της εποχής (εφημ. «Ελεύθερος Ανθρωπος», 15.12.1930).

«Πρώτη εψήφισεν η λογία κυρία Μερόπη Βασιλικού, κατόπιν δε αι κυρίαι Μεταλλικού (σ.σ. αδελφή της Μερόπης Βασιλικού) και Ασμήνη. Αι ψηφοφόροι κυρίαι, εξέφρασαν προς τους δημοσιογράφους την συγκίνησίν των διά την μεταβολήν, η οποία επήλθε εις την ζωή των», διαβάζουμε σε εφημερίδες.

Η πρώτη ήταν η σύζυγος του δημοσιογράφου και πολιτικού Βασίλειου Αθ. Βασιλικού, Μερόπη Π. Τσιώμου-Βασιλικού, σημαντική προσωπικότητα του φεμινιστικού κινήματος της Θεσσαλονίκης, που εξέδωσε το «Ημερολόγιον Θεσσαλονίκης» και άλλο ένα με την ονομασία «Εφημερίς των Γυναικών». Και τα δύο προέβαλλαν ιδιαίτερα τα γυναικεία ζητήματα.

Ακολούθησαν στην κάλπη οι Πειραιώτισσες, καθώς στις 28 Φεβρουαρίου 1932 χρειάστηκε να γίνουν εκλογές για την ανάδειξη νέου δήμαρχου Πειραιά μετά την έκπτωση από το αξίωμα του Τάκη Παναγιωτόπουλου.

Οι τοπικές εφημερίδες εμφανίζονται θετικές για την… πρεμιέρα των γυναικών στην κάλπη αλλά δεν λείπουν και τα ειρωνικά σχόλια. «Η Ελληνίς θα κληθή διά πρώτην φοράν να χρησιμοποίηση το ψηφοδέλτιον και έλαχεν ο τιμητικός κλήρος εις τας συμπολίτιδας να ενασκήσουν το καθήκον τούτο. Αλλά ποίος θα μας πείση ότι η ψήφος δεν θα δοθή εις τον πλέον “εμφανίσιμον” των υποψηφίων; Αι γυναίκες προκειμένου να χρησιμοποιήσουν το ψηφοδέλτιον εκ του οποίου θα εξαρτηθή η επιτυχία ή η αποτυχία ενός υποψηφίου φθάνουν μέχρι του σημείου να δημιουργήσουν ένα είδος “ανδριστείων”», έγραφε η ημερήσια πειραϊκή εφημερίδα «Νέοι Καιροί» (19.12.1931).

Ζητούν συμμετοχή

Την επομένη των εκλογών θα διαβάσουμε (εφημ. «Νέοι Καιροί», 29.2.1932) ότι από τις πρώτες γυναίκες που ψήφισαν ήταν η Ελενα Βενιζέλου και πως στα προσφυγικά τμήματα της Κοκκινιάς υπήρξε μεγάλη αποχή από τις εγγεγραμμένες γυναίκες, σε αντίθεση με τα κεντρικά τμήματα της πόλης.

Δύο χρόνια αργότερα, στις δημοτικές εκλογές της 11ης Φεβρουαρίου 1934, έγινε και η επίσημη… πρώτη, σε πανελλαδικό επίπεδο, των γυναικών ψηφοφόρων. Ομως, λίγες μέρες νωρίτερα, ανακύπτει σοβαρό ζήτημα, καθώς η Ομοσπονδία 70 φεμινιστικών σωματείων ζητούσε να περιληφθούν στα ψηφοδέλτια και γυναίκες.

Ωστόσο, όπως έγραφαν οι εφημερίδες, «ο επί των Εσωτερικών υπουργός είχε την γνώμιν ότι ο νόμος ώριζε σαφώς ότι,αι γυναίκες έχουν μεν το δικαίωμα του εκλέγειν, αλλά ουχί και του εκλέγεσθαι». Τελικά, η έκπληξη γίνεται στις Σέρρες και σε αντίθεση με την υπόλοιπη Ελλάδα το τοπικό Πρωτοδικείο ανακηρύσσει ως υποψήφιες δημοτικούς συμβούλους τέσσερις γυναίκες.

Πρόκειται για τις Ιουλία Οδ. Αργυριάδου, Ευφροσύνη Κ. Ραδοπούλου, Κλεοπάτρα Θ. Βούρβαλη και Σοφία Σ. Ιωακειμίδου (εφημ. «Μακεδονία», 10.2.1934). Από τα αποτελέσματα που δημοσιεύτηκαν στις εφημερίδες δεν φαίνεται να εξελέγη καμία από τις παραπάνω. Αλλωστε, σε σχέση με τον ανδρικό πληθυσμό οι γυναίκες εκλογείς ήταν ελάχιστες.

Σύμφωνα με τους εκλογικούς καταλόγους του Πρωτοδικείου στην Αθήνα οι γυναίκες που είχαν δικαίωμα ψήφου ήταν 2.447 και οι άνδρες 67.500, ενώ στον Δήμο Πειραιά οι εγγεγραμμένοι ήταν 22.245 άνδρες και μόνο 686 γυναίκες. Ωστόσο, τουλάχιστον στην Αθήνα, φαίνεται ότι πολλές γυναίκες έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε προεκλογικές συγκεντρώσεις και πρώτη φορά σε ορισμένες υπήρξαν και γυναίκες ανάμεσα στους ομιλητές.

Την ημέρα της ψηφοφορίας οι γυναίκες άσκησαν το εκλογικό δικαίωμά τους σε 6 εκλογικά τμήματα γυναικών, σε κάποια από τα οποία σχηματίστηκαν από νωρίς το πρωί ουρές.

Ανάμεσα στις γυναίκες που ψήφισαν στο 3ο τμήμα γυναικών ενορίας Αγίων Ασωμάτων (Θησείου) ήταν η σύζυγος του πρωθυπουργού, Λίνα Τσαλδάρη, που μετέπειτα (1956) έγινε η πρώτη γυναίκα υπουργός.

Τελικά, στα 6 τμήματα γυναικών του Δήμου Αθηναίων προσήλθαν και ψήφισαν 2.337 γυναίκες και η επιλογή τους ήταν διαφορετική απ’ αυτήν των ανδρών. Συγκεκριμένα, ενώ δήμαρχος Αθηναίων εξελέγη ο υποστηριζόμενος από το Λαϊκό Κόμμα Κ. Κοτζιάς, στα γυναικεία τμήματα πρώτος σε ψήφους είχε έρθει ο «βενιζελικός» Σπύρος Πάτσης και δεύτερος ο Κοτζιάς.

Η επέκταση του δικαιώματος ψήφου των γυναικών και στις βουλευτικές εκλογές έγινε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στις 28 Μαΐου 1952, χωρίς όμως τελικά να συμμετάσχουν στις εκλογές του Νοεμβρίου, γιατί δεν είχαν ενημερωθεί οι εκλογικοί κατάλογοι.

Το 1953, σε επαναληπτική εκλογή στη Θεσσαλονίκη, εξελέγη η πρώτη γυναίκα βουλευτής. Ηταν η Ελένη Σκούρα του κόμματος «Ελληνικός Συναγερμός», που, μαζί με τη Βιργινία Ζάννα από το «Κόμμα Φιλελευθέρων», ήταν οι πρώτες γυναίκες υποψήφιες για το βουλευτικό αξίωμα.

Κανονικά οι γυναίκες συμμετείχαν πρώτη φορά σε βουλευτικές εκλογές στις 19 Φεβρουαρίου του 1956.

Στις εκλογές αυτές η Λίνα Τσαλδάρη της ΕΡΕ και η Βάσω Θανασέκου της «Δημοκρατικής Ενωσης» κατάφεραν να εκλεγούν στη Βουλή. Την ίδια χρονιά εκλέχθηκε και η πρώτη γυναίκα δήμαρχος, η Μαρία Δεσύλλα, στην Κέρκυρα.

Ο Πάγκαλος μετρούσε το μήκος της φούστας

Τα δικτατορικά καθεστώτα έχουν πάντα και ένα… προκάλυμμα ηθικής και σε αυτό δεν μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση η δικτατορία του Θεόδωρου Πάγκαλου, παππού του σημερινού πολιτικού. Η δικτατορία του Πάγκαλου έγινε στις 25 Ιουνίου 1925 και έξι μήνες αργότερα ο δικτάτορας απαγόρευσε στις γυναίκες να φοράνε κοντά φουστάνια!

Η κυβερνητική ανακοίνωση έγινε την 1η Δεκεμβρίου, από τον ίδιο τον «πρωθυπουργό», με τη διευκρίνιση ότι «η διάταξις θα τεθή εις εφαρμογήν από 15 Δεκεμβρίου και θα ισχύει μόνον διά τον δρόμον και τα δημόσια μέρη». Η εφαρμογή της, δε, θα ελέγχετο «από ωρισμένους αξιωματικούς της αστυνομίας πόλεων και ηθών»!

Το ίδιο… απολαυστική με την απόφαση ήταν και η σεμνότυφη εξήγησή της, καθώς, όπως διαβάζουμε, θεωρείτο άσεμνο να φαίνεται η… καλτσοδέτα των γυναικών!

«Οι λόγοι για τους οποίους κατελήξαμεν εις την λήψιν του μέτρου τούτου είναι οι εξής: Επειδή η μόδα αντίκειται εις τας ελληνικάς παραδόσεις και δεν επιτρέπεται πιθηκοειδώς μιμούμενοι τας ξένας μόδας να καταστρέψωμεν τα ωραία μας ελληνικά έθιμα. Εις την Ελλάδα θεωρείται άσεμνον να εκτίθενται διά στέγνωμα τα εσώρουχα των γυναικών και όμως σήμερον εις δημόσια κέντρα κυρίαι και δεσποινίδες επιδεικνύουν όχι μόνον την καλτσοδέτα των αλλά και τα εσώρουχα» (εφημ. «Μακεδονία», 2.12.1925).

Ανοίγει η πόρτα στο Ανώτατο Δικαστήριο

Για πολλά χρόνια ο Αρειος Πάγος αποτελούσε… άβατο για γυναίκες δικηγόρους. Αυτή η αναχρονιστική απαγόρευση ήρθη, οριστικά, στις 18 Μαρτίου 1938, με απόφαση της Ολομέλειας του Αρείου Πάγου, η οποία είχε συγκληθεί για να αποφανθεί επί της αιτήσεως της δικηγόρου Μαρίας Χρυσογέλου, η οποία ζητούσε «όπως της χορηγηθή το δικαίωμα να παρίσταται ως συνήγορος εις υποθέσεις και παρά τω Ανωτάτω Δικαστηρίω».

Πραγματικά, έπειτα από πολύωρη συζήτηση, ο Αρειος Πάγος απεφάνθη ότι και οι γυναίκες δικηγόροι θα είχαν στο εξής το δικαίωμα να παρίστανται σε υποθέσεις, που εκδικάζονταν εκεί (εφημ. «Ακρόπολις», 18.3.1938).