συμμετοχή στην 4η βιομηχανική επανάσταση για μια βιώσιμη και συμπεριληπτική ανάπτυξη

Του Λόη Λαμπριανίδη*

Συμπληρωματικά προς το εγχείρημα για τον μετασχηματισμό της ελληνικής οικονομίας, που υπηρετείται σήμερα από την Εθνική Αναπτυξιακή Στρατηγική και τις ασκούμενες κυβερνητικές πολιτικές, αλλά και από πρωτοβουλίες των κοινωνικών εταίρων, αναφύεται η ανάγκη να επιλέξουμε άμεσα τις στοχεύσεις και τις προϋποθέσεις με τις οποίες θα συμμετέχει η χώρα μας στην υπό διαμόρφωση Ευρωπαϊκή Βιομηχανική Στρατηγική.

Η Ευρώπη έχει εδώ και καιρό εστιάσει στην ανάγκη για επαναβιομηχάνιση και άσκηση στοχευμένης βιομηχανικής πολιτικής, ενώ παράλληλα ο επόμενος ευρωπαϊκός προϋπολογισμός θα στοχεύει στην ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας της βιομηχανίας. Η καινοτομία αποτελεί σαφή προτεραιότητα του νέου δημοσιονομικού πλαισίου της Ε.Ε., μέσω μιας πρωτοβουλίας για την υποστήριξη έργων Deep Tech τα οποία θα δημιουργήσουν ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα σε ευρωπαϊκές αλυσίδες αξίας.

Η διαμόρφωση της στρατηγικής αυτής θα προέλθει μέσα από επιλογές που πρέπει να γίνουν άμεσα και να υποστηριχθούν από το σύνολο των εμπλεκόμενων «παικτών»: κυβέρνηση, οικονομικούς παράγοντες, σύστημα καινοτομίας και κοινωνία.

Είναι επείγουσα η ανάγκη να καταθέσουμε τις θέσεις μας και να επηρεάσουμε τις αποφάσεις και την πολιτική που θα επαναπροσδιορίσουν τις πολιτικές ανταγωνισμού, τις κρατικές ενισχύσεις, την αμυντική βιομηχανία και την ενιαία αγορά, καθώς και τον κομβικό ρόλο του κράτους στη διαμόρφωση μιας σύγχρονης βιομηχανικής πολιτικής, όχι με όρους κλάδου, αλλά με όρους τεχνολογίας και επιχειρηματικών οικοσυστημάτων που παράγουν αξία.

Παρότι η Εθνική Αναπτυξιακή Στρατηγική επικεντρώνεται  ορθά στον αναγκαίο μετασχηματισμό της ελληνικής οικονομίας προς μια οικονομία της γνώσης, με παράλληλη ενίσχυση της βιομηχανίας, αυτό δεν μπορεί να παραμείνει ένα γενικό πρόταγμα. Πρέπει να εξειδικευθεί σε συγκεκριμένη βιομηχανική στρατηγική με βάση συγκεκριμένα κριτήρια, ορισμένους τομείς (αλυσίδες αξίας) της εθνικής μας οικονομίας, οι οποίοι έχουν σημαντική αναπτυξιακή προοπτική και διαμορφωμένα συγκριτικά πλεονεκτήματα (επιχειρηματική και τεχνολογική καινοτομία, εγκατεστημένη βάση κ.λπ.) και μπορούν να αναβαθμίσουν τη θέση της χώρας μας της στον διεθνή ανταγωνισμό.

Αποτελεί εθνικό μας στοίχημα η μετατροπή του επενδυτικού κενού και της υστέρησης που προκάλεσε η κρίση στο λεγόμενο «πλεονέκτημα του καθυστερούντος». Η έμφαση στους επενδυτικούς τομείς, όπου θα υπάρξει «αναπτυξιακό άλμα», ένα «σοκ πρωτοπορίας».

Η ευρωπαϊκή διάσταση

Η στρατηγική που καλούμαστε να διαμορφώσουμε πρέπει να λαμβάνει υπόψη και την αντίστοιχη ευρωπαϊκή για την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας της βιομηχανίας. Η Ε.Ε. φαίνεται να καταλήγει στην επιλογή ενίσχυσης 9 αλυσίδων αξίας: Μπαταρίες, Μικροηλεκτρονική, Υπολογιστές Υψηλών Επιδόσεων, Συνδεδεμένα, Καθαρά και Αυτόματα Οχήματα, Ευφυή Υγεία, Βιομηχανία Xαμηλών Εκπομπών Άνθρακα, Τεχνολογίες και Συστήματα Υδρογόνου, Βιομηχανικές εφαρμογές του Διαδικτύου των Πραγμάτων, Κυβερνοασφάλεια, Βιοβασιζόμενα υλικά, Προσθετική κατασκευή (3D Printing), αλλά και η Αμυντική Βιομηχανία. Για τους τομείς αυτούς θα διατεθούν πολύ σημαντικά κεφάλαια στην επόμενη προγραμματική περίοδο και πρέπει να προετοιμαστούμε ώστε να συμμετέχουμε ενεργά και αποτελεσματικά σε αυτές τις πολιτικές.

Προϋποθέσεις για τη συμμετοχή μας στην 4ΒΕ

Υπάρχει η ανησυχία εάν μπορούμε πράγματι να συμμετάσχουμε στην εν εξελίξει τεχνολογική επανάσταση, με δεδομένο ότι η Ελλάδα δεν διαθέτει τα μεγέθη ούτε και την επιστημονική-τεχνολογική επάρκεια, και κυρίως δεν διαθέτει επαρκή βιομηχανική βάση. Εύλογος ο προβληματισμός καθώς το μέγεθος αποτελεί μεν εμπόδιο, αλλά δεν είναι σε καμία περίπτωση απροσπέλαστο. Κρίσιμο σημείο αποτελεί η ορθή επικέντρωση σε τομείς / αλυσίδες αξίας, στους οποίους μπορεί να οικοδομηθεί ένα νέο συγκριτικό πλεονέκτημα. Η χώρα μας διαθέτει τους κρίσιμους πόρους και κυρίως το υψηλής εξειδίκευσης ανθρώπινο κεφάλαιο, όχι μόνο εντός της χώρας, αλλά και στην πολυπληθή διασπορά.

Προϋπόθεση υλοποίησης αποτελεί η υπέρβαση της συνήθους πρακτικής: απαιτείται συνεννόηση μεταξύ βιομηχανίας και δημόσιου τομέα (και στις δύο εκδοχές του: ως κυβέρνησης αλλά και ως ακαδημαϊκής και ερευνητικής κοινότητας), ούτως ώστε να οδηγηθούμε σε παραγωγική αξιοποίηση των καινοτομικών ευρημάτων. Δυστυχώς μέχρι πρόσφατα οι δύο αυτοί πόλοι δεν δραστηριοποιούνταν παράλληλα και στοχευμένα, ενώ δρούσαν πολλές φορές βραχυπρόθεσμα και καιροσκοπικά.

Πρέπει, λοιπόν, να συμφωνηθεί ότι έχουμε τις δυνατότητες και μπορούμε να πετύχουμε μια συλλογική δέσμευση σε αυτόν τον υπέρτερο στόχο και να βρούμε απάντηση στο αφετηριακό ερώτημα: πώς θα εξασφαλίσουμε την πρόσβαση στην τεχνολογική – επιστημονική – παραγωγική αιχμή της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης; Πώς θα επικεντρωθούμε αποτελεσματικά στους αναπτυξιακά σημαντικούς τομείς που βρίσκονται στην τεχνολογική πρωτοπορία της εν εξελίξει επανάστασης;

Εδώ εντοπίζεται, κατά την άποψή μου, ένα από τα πιο σημαντικά προαπαιτούμενα κάθε βιομηχανικής πολιτικής: η δημιουργία ενός ολοκληρωμένου και συνεκτικού εθνικού (και περιφερειακού) συστήματος καινοτομίας, στο οποίο οι τέσσερεις αλληλένδετοι πυλώνες (εντοπισμός περιοχών για «αναπτυξιακό άλμα», εκπαίδευση αντίστοιχου ανθρώπινου δυναμικού, δημιουργία υποδομών πάσης φύσεως και προσέλκυση κεφαλαίων) αλληλοτροφοδοτούνται αποτελεσματικά.

Ο μηχανισμός αυτός προϋποθέτει βέβαια και έναν δημόσιο τομέα με δυνατότητες επιτελικού σχεδιασμού, στον ρόλο του κεντρικού «εγκεφάλου» που θα συνθέτει τη συλλογική «διάνοια» σε μια συγκεκριμένη αναπτυξιακή γραμμή. Λειτουργία που μπορεί να επιτελέσει βέλτιστα ένας δημόσιος, αλλά σωστά οργανωμένος φορέας.

Προς μία ελληνική βιομηχανική στρατηγική

Για τη διαμόρφωση βιομηχανικής στρατηγικής πρέπει να αναγνωρισθούν οι υπερκείμενοι στόχοι, που εμπεριέχουν τεχνολογίες για τις οποίες υπάρχουν ήδη ώριμες συνθήκες, σε επιχειρηματικό και επιστημονικό επίπεδο. Κριτήρια για την επιλογή των τομέων / αλυσίδων αξίας είναι η τεχνολογική τους καινοτομικότητα, η οικονομική τους δυναμική αλλά και η κοινωνική και πολιτική σημασία τους. Προφανώς πρέπει να ληφθούν πολύ σοβαρά υπόψη οι ήδη διαμορφωμένες επιλογές σε επίπεδο Ε.Ε. για συγκεκριμένες αλυσίδες αξίας, αλλά και η δυνατότητα να ενισχυθούν και πιο παραδοσιακά πεδία, στα οποία όμως υπάρχει ήδη συγκριτικό πλεονέκτημα.

Ένα πρώτο κριτήριο-οδηγός είναι να αναζητηθούν εκείνοι οι τομείς στους οποίους οι Έλληνες επιστήμονες παρουσιάζουν καινοτομικό έργο. Ένα δεύτερο κριτήριο επιλογής είναι η αναζήτηση των επιχειρήσεων που ήδη καινοτομούν, δαπανούν  για έρευνα και ανάπτυξη και διαθέτουν σημαντική θέση σε σχέση με τον ανταγωνισμό.

Αυτό όμως που περισσότερο ενδιαφέρει είναι ο εντοπισμός «συσσωματώσεων» (clusters) επιχειρηματικής καινοτομίας, καθώς τα δύο αυτά κριτήρια θα πρέπει κατά προτίμηση να λειτουργήσουν συνδυαστικά, προκειμένου να αναδειχθούν οι τομείς δραστηριότητας εκείνοι που παρατηρείται συγκέντρωση ερευνητικής αριστείας αλλά και ταυτόχρονα επιχειρηματική καινοτομία.

Απαραίτητη προϋπόθεση για τον τελικό προσδιορισμό των τομέων / αλυσίδων αξίας είναι, κατά τη γνώμη μου, μια εκτεταμένη διαδικασία διαβούλευσης με επιλεγμένους φορείς της επιχειρηματικής και ερευνητικής κοινότητας.

Με τον τρόπο αυτό θα σχηματισθεί μια ολοκληρωμένη εικόνα των αναγκαίων παρεμβάσεων: τι υπάρχει ήδη, τι χρειάζεται και πώς να ενισχυθεί, πώς μπορούμε να αναπτύξουμε το δεύτερο κριτήριο (καινοτομία) στηριζόμενοι στο πρώτο (αριστεία) και αντίστροφα, τι ακόμα πρέπει και μπορεί να σχεδιαστεί, ποιοι ανθρώπινοι και χρηματικοί πόροι απαιτούνται, πώς θα επιδιωχθεί η υπέρβαση της λεγόμενης «κοιλάδας θανάτου» (valley of death – δηλαδή το χάσμα μεταξύ της ύπαρξης μιας ιδέας και της προώθησης ενός επιτυχημένου επιχειρηματικού προϊόντος) για τις νέες επιχειρηματικές πρωτοβουλίες κ.ο.κ.

Η ενίσχυση του μετασχηματισμού της ελληνικής οικονομίας με τη διαμόρφωση βιομηχανικής στρατηγικής απαιτεί τη ριζική αύξηση της «συλλογικής αναλυτικής δυνατότητας» (thinking capacity), τόσο του κράτους εν στενή εννοία (μέσα από τον μετασχηματισμό του σε ένα επιτελικό κράτος), όσο και της κοινωνίας μας ευρύτερα. Καθοριστικός παράγοντας της επιτυχίας του μετασχηματισμού αυτού είναι o ολοκληρωμένος σχεδιασμός της στρατηγικής, ο συνεκτικός συντονισμός και η αποτελεσματική υλοποίηση των ειδικότερων πολιτικών, καθώς και η επιδίωξη της ευρύτερης δυνατής πολιτικής και κοινωνικής συναίνεσης στους βασικούς στόχους.

Τέτοια ριζική μεταβολή αναπτυξιακού μοντέλου δεν είναι αδύνατον να επιτευχθεί ούτε είναι ουτοπική, όπως έχει δείξει η διεθνής εμπειρία. Μόνο μέσα από αυτή θα μπορέσουμε να κατακτήσουμε μια αξιόλογη θέση για τη χώρα μας στο σημερινό περιβάλλον των πολλαπλών μετασχηματισμών, αξιοποιώντας το πολύ αξιόλογο επιστημονικό δυναμικό της χώρας μας, το οποίο δεν θα πουλά απλώς σχετικά ακριβά την εργατική του δύναμη, αλλά θα συνεισφέρει πραγματικά στην εθνική αναπτυξιακή πορεία με τη συμβολή του στην παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών υψηλής προστιθέμενης αξίας.

* Ο κ. Λόης Λαμπριανίδης είναι γενικός γραμματέας Στρατηγικών και Ιδιωτικών Επενδύσεων, ΥΠΟΙΑΝ

Πιο αναλυτικό κείμενο στο: https://www. enainstitute.org/wp-content/uploads/2019/03/06-04-2019_B-1.pdf