Μερικά δεδομένα, σίγουρα, καθορίζουν τις τρέχουσες εξελίξεις. Λ.χ., η απόφαση του Brexit το 2016∙ η άνοδος του Τραμπ στις ΗΠΑ∙ η περίπτωση Βίκτορ Ορμπαν στην Ουγγαρία και του Λεχ Καζίνσκι στην Πολωνία.
Οι τρεις τελευταίοι, υποτίθεται, κινήθηκαν κατά της διαφθοράς των ελίτ. Όμως, ενώ ο Τραμπ διευκόλυνε τη διαφθορά βάζοντας τον Ομιλο Τραμπ πάνω από την προεδρία, οι Ορμπαν-Καζίνσκι κατέλαβαν το κράτος, ανέτρεψαν τους θεσμούς και δημιούργησαν δικό τους κράτος για να προωθήσουν τη δική τους διαφθορά. Άλλα γεγονότα ήταν η νίκη της ξενοφοβικής Λίγκας του Βορρά και του Κινήματος Πέντε Αστέρων στην Ιταλία. Μερικοί βάζουν στη συζήτηση και την άνοδο των Εργατικών στο Ηνωμένο Βασίλειο και την ισχυροποίηση του Τζέρεμι Κόμπιν το 2017.
Το αποτέλεσμα είναι ότι όλα αυτά προκαλούν έναν ανοιχτό διάλογο και πολλές οικονομικοπολιτικές αναλύσεις για το ευρωπαϊκό μέλλον. Το πράγμα δεν σταματάει εδώ. Η ευρωπαϊκή ήπειρος αντιμετωπίζει πιεστική ανεργία και φτώχεια, ενδεχόμενο υποτονικής μεγέθυνσης που συρρικνώνει τα οφέλη της Ένωσης, δημοκρατική νομιμοποίηση της Ε.Ε., φοβίες για τους μετανάστες, αναζωπύρωση εθνικισμών.
Η περίπτωση της Συμφωνίας των Πρεσπών, εκτός από εθνικιστικά αντανακλαστικά, προκαλεί ανάλωση πολιτικού κεφαλαίου στην Ελλάδα. Εκτός από το Ηνωμένο Βασίλειο και την Ιταλία ‒και για όσο διάστημα το βρετανικό Κοινοβούλιο θα ακροβατεί με το Brexit και η Ιταλία με τον δμοσιονομικό κορσέ της Ε.Ε.‒ η Ευρώπη έχει θέματα με τις κορυφαίες Γαλλία και Γερμανία. Στη Γαλλία, η πτώση της δημοτικότητας του Εμανουέλ Μακρόν και η αμφισβήτησή του είναι, απλώς, ραγδαία.
Ανεξάρτητα από τα «κίτρινα γιλέκα», οι Γάλλοι πιστεύουν ότι ο πρόεδρος δεν έχει καμία σχέση με την κοινωνία. Μιλώντας για αποδυνάμωση του Μακρόν, μιλάμε ταυτόχρονα για αποδυνάμωση του «Renewing Europe», του σχεδίου για την «Ανανέωση της Ευρώπης» εν όψει ευρωεκλογών τον Μάιο. Στη Γερμανία, η Μέρκελ παραιτήθηκε από την ηγεσία των Χριστιανοδημοκρατών (CDU) και κράτησε την καγκελαρία.
Ο Τύπος μιλάει για ήδη «αποτραβηγμένη ηγέτιδα», σε μια περίοδο που το ακροδεξιό και ευρωσκεπτικιστικό Εναλλακτική για τη Γερμανία (AfD) είναι το τρίτο μεγαλύτερο κόμμα στη γερμανική Βουλή (Bundestag). Η γραμμή εξέλιξης από την περίοδο της μεταπολεμικής ανάπτυξης, στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και στη σημερινή χαοτική αναμονή φωτίζεται, εν μέρει, από το σχήμα του οικονομολόγου Ντάνι Ρόντρικ περί «ανέφικτης τριάδας» (Dani Rodrik, «Το παράδοξο της παγκοσμιοποίησης – Η δημοκρατία και το μέλλον της παγκόσμιας οικονομίας», εκδ. Κριτική, 2012). Τι υπόσχονται οι ηγέτες στα ακροατήριά τους;
Τα πάντα∙ όλα τα καλαμπούρια. Λ.χ., η Ελλάδα της Ν.Δ. είναι ένα μικροπαράδειγμα του Ηνωμένου Βασιλείου. Όμως, τι λέει η «ανέφικτη τριάδα»; Λέει ότι είναι αδύνατον να προωθείς ταυτόχρονα τη δημοκρατία, την εθνική κυριαρχία και την οικονομική ολοκλήρωση/παγκοσμιοποίηση.
Αν θέλουμε να προωθήσουμε την παγκοσμιοποίηση, θα πρέπει να εγκαταλείψουμε το εθνικό κυρίαρχο κράτος ή τη δημοκρατία. Αν πάλι επιλέξουμε τη δημοκρατία, θα πρέπει να παραιτηθούμε ή από την εθνική κυριαρχία ή από τη διεθνή οικονομική ολοκλήρωση.
Τέλος, αν επιθυμούμε να διατηρήσουμε την εθνική κυριαρχία, θα πρέπει να επιλέξουμε μεταξύ εμβάθυνσης της δημοκρατίας και εμβάθυνσης της παγκοσμιοποίησης. Το σχήμα δεν είναι καινούργιο. Ο Όμηρος στην «Ιλιάδα» μιλούσε για την Χίμαιρα, ένα πλάσμα με κεφάλι λιονταριού, ουρά φιδιού και, στη μέση, σώμα γίδας.
Την ίδια εικόνα έδινε ο Ησίοδος στη «Θεογονία». Έτσι βλέπουμε τη Χίμαιρα, σήμερα, στο περίφημο ετρουσκικό γλυπτό που βρίσκεται στο Αρέτσο της Ιταλίας. Βέβαια, όλα αυτά τα εξωφρενικά κούραζαν τους ανθρώπους (λιοντάρι, γίδα και φίδι), όπως κουράζουν τα επίκαιρα διαφιλονικούμενα (δημοκρατία, εθνική κυριαρχία, οικονομική ολοκλήρωση). Αυτά τα πλάσματα δεν υπάρχουν. Απλώς, γεννούν νέους δαίμονες.
Δείχνουν τα αδύνατα∙ το ίδιο και οι λατρείες οικονομικοπολιτικών θεωριών, χωρίς θεσμική φαντασία. Και για να αντιστρέψουμε παλιά τσιτάτα, αν οι θεωρίες δεν ερμηνεύουν καλά τον πραγματικό κόσμο, … τότε τόσο καλύτερα για τον κόσμο και την ανθρώπινη κατάσταση. Στον βαθμό που μας αφορά, τα παραπάνω θέλουν απαντήσεις. Αυτό που ίσως δεν γίνεται κατανοητό από πολλούς είναι ότι η ευρωπαϊκή Αριστερά είναι αναθεωρητική δύναμη.
Αν δεν είναι, οφείλει να γίνει. Ιστορικά, λάτρεψε τον εαυτό της∙ τον γύρεψε στα μετασοβιετικά χαμένα. Τιμωρήθηκε σαν τον Νάρκισσο να μην μπορεί να έχει ό,τι θέλει να υπηρετήσει. Θεωρώντας ότι η Ιστορία είναι με το μέρος της, μίλησε για την κοινωνία για να μην την κερδίσει ποτέ, αφού δεν στοχάστηκε πάνω σε επίκαιρους όρους ανταγωνιστικών πολιτικών εξηγήσεων και πράξεων. Σήμερα, αυτή η Αριστερά είναι που ανοίγει γέφυρες, πολιτικά επιχειρήματα.
Δύσκολη η έξοδος από τον αυτοαναφορικό λαβύρινθο. Άλλο πράγμα η χίμαιρα και άλλο η πολιτική. Αλλά αν δεχθούμε ψυχρά ότι το δίκαιο στηρίζεται στην πολιτική αναγκαιότητα, τότε το ψέμα θα γίνει η νέα οικουμενική αρχή. Τούτων δοθέντων, το ερώτημα για τον 21ο αιώνα, είναι πότε –αν όχι τώρα; Ποτέ άλλοτε δεν ήταν τόσο αναγκαία η προσυνεννόηση πάνω σ΄αυτά τα θέματα, για ν’ αλλάξει ο χάρτης.
