Χαρά ΣωτηροπούλουΌλες δηλώνουν ιδιότητες που μας αποδίδονται με μια αίσθηση σταθερότητας· με μια αίσθηση ότι όλα αυτά είναι γνωρίσματά μας αναλλοίωτα στο χρόνο και το χώρο (την εκάστοτε περίσταση). Επιδρούν πάνω μας ποικιλοτρόπως και ίσως έχει νόημα να σταθούμε στο πώς αυτοί οι χαρακτηρισμοί λειτουργούν περιοριστικά.
Οι «ταμπέλες» περιορίζουν την ταυτότητα των ανθρώπων
Πρώτα απ᾽ όλα, είναι διατυπωμένες με τέτοιο τρόπο ώστε να χαρακτηρίζουν πρόσωπα κι όχι συμπεριφορές. Αλήθεια, ένας «τεμπέλης» φέρεται τεμπέλικα σε όλη τη διάρκεια της ζωής του και παντού; Τι γίνεται όταν ασχολείται με μια δραστηριότητα που τον ευχαριστεί και τον γεμίζει; Ένας «δυνατός» έχει στιγμές αδυναμίας· στιγμές που η συμπεριφορά του είναι διαφορετική; Ένας «ανώριμος» συμπεριφέρεται ανώριμα σε όλες τις καταστάσεις της ζωής του και σε όλες του τις σχέσεις ή έχει λειτουργήσει και αλλιώς; Στην πραγματικότητα, οι ταμπέλες μας εμποδίζουν να δούμε τους ανθρώπους στην ολότητά τους· να γνωρίσουμε όλες τις πλευρές τους. Μας βάζουν παρωπίδες. Βλέπουμε μία μόνο πλευρά του άλλου (ή του εαυτού μας), με τρόπο μονοδιάστατο και στατικό. Εξάλλου, έχουμε την τάση να παρατηρούμε μόνο όσα επιβεβαιώνουν με κάποιο τρόπο τις σκέψεις μας. Έτσι, δεν είναι τόσο περίεργο το πώς και εντοπίζουμε μόνο τις συμπεριφορές εκείνες που ταιριάζουν με τους χαρακτηρισμούς μας και αγνοούμε όλες τις υπόλοιπες που βρίσκονται στον αντίποδα.
Οι άνθρωποι, όμως, έχουν στην πραγματικότητα ένα ευρύ ρεπερτόριο πλευρών και συμπεριφορών, τις οποίες απλώς επιλέγουμε να μην δούμε αν προτιμήσουμε να τους κοιτάξουμε μέσα από το πρίσμα που δημιουργεί η ταμπέλα του χαρακτηρισμού.
Πόσες φορές εξάλλου ένας «έξυπνος» δυσκολεύτηκε να ανταποκριθεί πλήρως στον χαρακτηρισμό ή ένας «τεμπέλης» έδειξε πραγματικό ζήλο για κάτι; Πόσο πιεστικό και περιοριστικό είναι για έναν «ανεύθυνο» να μην του έχουν εμπιστοσύνη και να νιώθει πως δεν μπορεί να τα καταφέρει…
Όλα αυτά είναι εξαιρετικά σημαντικά αν αναλογιστούμε πως η αυτο-εικόνα του καθενός εξαρτάται και από την εικόνα που έχουν οι άλλοι για αυτόν και από τις αλληλεπιδράσεις μαζί τους. Χτίζεται σταδιακά από μικρή ηλικία και εμπλουτίζεται διαρκώς και από τις αξιολογήσεις που κάνουν οι άλλοι· ιδιαιτέρως οι σημαντικοί άλλοι.
Επιπλέον, δεν πρέπει να παραβλέπουμε το γεγονός πως η συμπεριφορά μας εξαρτάται από το περιβάλλον μας και τις σχέσεις μας. Υπάρχουν συμπεριφορές, λοιπόν, που έχουμε μάθει να αξιοποιούμε γιατί κάποια στιγμή, σε κάποιες σχέσεις μας, πιθανώς ήταν λειτουργικές και μας βοήθησαν να ανταπεξέλθουμε. Έτσι, τις έχουμε υιοθετήσει και τις αξιοποιούμε ακόμα κι αν σε ένα διαφορετικό πλαίσιο αποδεικνύονται δυσλειτουργικές.
Οι ταμπέλες λειτουργούν ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία
Με τον όρο αυτοεκπληρούμενη προφητεία εννοούμε την πρόκληση μιας συμπεριφοράς, μιας στάσης κάποιου που επιβεβαιώνει την αρχική ιδέα μας για αυτόν, μόνο που, χωρίς να το έχουμε συνειδητοποιήσει, τον έχουμε βοηθήσει να εκδηλώσει την εν λόγω συμπεριφορά. Έτσι, όταν περιμένω ότι ο συνάδελφος μου, ο φίλος μου, ο σύζυγός μου, το παιδί μου είναι, λόγου χάρη, ανεύθυνος, θα συμπεριφερθώ απέναντί του με βάση αυτή μου την εικόνα και εκείνος θα ανταποκριθεί επαληθεύοντας τη, χωρίς, ουσιαστικά, να έχει την ευκαιρία να απαντήσει με μια άλλη συμπεριφορά, με μια άλλη πλευρά του. Και τότε ακριβώς επικυρώνω την αρχική μου ταμπέλα… Φαύλος κύκλος!
Πετώντας τις ταμπέλες
Τι θα γίνει, όμως, αν καταφέρω να αποκόψω την τεμπέλα του χαρακτηρισμού από τα πρόσωπα; Αν την αποδώσω στη συμπεριφορά που προκύπτει τη συγκεκριμένη στιγμή; Αν αντί για «είσαι ανεύθυνος» σκεφτώ ότι «η συμπεριφορά αυτή είναι ανεύθυνη»; Πώς νιώθω εγώ όταν κάποιος με χαρακτηρίσει «ανώριμο» και πώς όταν πει πως «η συγκεκριμένη συμπεριφορά μου είναι ανώριμη»; Το πρώτο είναι περιοριστικό, ενώ το δεύτερο δίνει δυνατότητα για ευελιξία και αλλαγή. Το σημαντικό είναι πως δεν μειώνει τον άνθρωπο και την αξία του. Αντιθέτως, την αναγνωρίζει και τη διαχωρίζει σαφώς από τη συμπεριφορά του. Μια συμπεριφορά που λαμβάνει χώρα σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή, σε ένα συγκεκριμένο χώρο και σε μια συγκεκριμένη σχέση.
Εξάλλου, οι ταμπέλες δεν είναι τίποτα περισσότερο από δικές μας κατασκευές και ερμηνείες για τους άλλους που οικοδομήθηκαν αυθαίρετα. Μας οδηγούν να θεωρούμε πως έχουμε μόνο αυτά τα γνωρίσματα και πως δεν μπορούμε να αλλάξουμε. Τις χρησιμοποιούμε ακόμα και οι ίδιοι ως ένα καταφύγιο, έναν τοίχο πίσω από τον οποίο κρυβόμαστε όταν φοβόμαστε και αποφύγουμε τις αλλαγές: «Τι να κάνω; Έτσι είμαι εγώ…»
Πόσο, όμως, μας βοηθούν να προχωρήσουμε; Αυτό αξίζει να σκεφτούμε.
Επιδράσεις στα παιδιά
Κι αν έχουμε παιδιά, αν είμαστε γονείς, δάσκαλοι, φροντιστές, αξίζει να προβληματιστούμε: βάζουμε ταμπέλες στα παιδιά; Ποιες; Τι αντικατοπτρίζουν; Μήπως έχουν σχέση με τις δικές μας προσδοκίες, που εκπληρώνονται ή που ματαιώνονται; Ποια εικόνα δημιουργούν τα παιδιά για τον εαυτό τους;
Χρειάζεται να σταθούμε μια στιγμή και να σκεφτούμε πόσο και πώς επηρεάζεται η αυτοεκτίμησή τους από τους χαρακτηρισμούς που τους αποδίδουμε. Προφανώς, μέλημά μας είναι να βοηθήσουμε στην ανάπτυξη ανθρώπων αυτόνομων, υπεύθυνων, που πατάνε στα πόδια τους, έχουν ενσυναίσθηση και αντιμετωπίζουν τη ζωή. Ας προβληματιστούμε, λοιπόν, κατά πόσο τους βοηθούν οι χαρακτηρισμοί σε αυτή την κατεύθυνση ή τους εγκλωβίζουν σε ρόλους πανομοιότυπους και άκαμπτους.
– Σε όλο το κείμενο όπου χρησιμοποιείται το αρσενικό γένος εννοείται και το θηλυκό, απλώς δεν γράφονται και τα δύο για διευκόλυνση του αναγνώστη.
Η Χαρά Σωτηροπούλου είναι ψυχοπαιδαγωγός με εκπαίδευση στη Συστημική Προσέγγιση και Ψυχοθεραπεία.
email: syn.ergasia@yahoo.com
Facebook: @synergasiaomadesendinamosis
