Βρισκόμαστε στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα και η παγκόσμια πολιτική κοινωνία επεξεργάζεται τα πολιτικά σχέδιά της και εκφράζει τις σχετικές αγωνίες της για το παρόν και τις προσδοκίες της για το μέλλον. Εάν θέλουμε να περιγράψουμε όλα όσα έχει επιτύχει το ανθρώπινο πνεύμα στο πεδίο του πολιτικού και της πολιτικής κατά τους δύο τελευταίους αιώνες (μετά τα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα μέχρι σήμερα), αυτά μπορούν να κωδικοποιηθούν σε δύο ανεπανάληπτες ιστορικές στιγμές:
Πρώτον, στο επίπεδο της ιστορικο-κοινωνικής συγκρότησης της πολιτικής κοινωνίας, η πολιτική πραγματικότητα ορίζεται μέσω του «πολιτικού παραδείγματος» της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, του συστήματος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, του κοινωνικού κράτους κ.ά.
Δεύτερον, στο επίπεδο της συγκρότησης του ατόμου ως προσωπικότητας και ως κοινωνικής δομής η συνειδησιακή πραγματικότητα ορίζεται ως αναστοχασμός (reflexion), πράγμα που σημαίνει ότι ο ίδιος ο άνθρωπος είναι ο δημιουργός του πολιτικού κόσμου.
Για την εποχή μας δεν θα μπορούσα να χρησιμοποιήσω τον όρο της Χάνα Αρεντ: ζούμε σε «ζοφερούς καιρούς». Ωστόσο, τα σύννεφα στον παγκόσμιο ορίζοντα συσσωρεύονται και απειλούν και τα δύο επίπεδα (το κοινωνικό – πραγματολογικό και το συνειδησιακό) συγκρότησης της παγκόσμιας πολιτικής κοινωνίας.
Ολα τα επιτεύγματα του ανθρωπίνου πνεύματος και στο πολιτικό – κοινωνικό επίπεδο και στο αντίστοιχο συνειδησιακό, εάν δεν μετεξελιχθούν προς τη δυναμική προοδευτική κατεύθυνση, θα οδηγηθούν αρχικώς σε στασιμότητα και στη συνέχεια, όπως συμβαίνει πάντοτε, θα αναπτυχθούν εσωτερικές κοινωνικές δυνάμεις, οι οποίες θα τα καταστρέψουν.
Στο σημείο αυτό επιβάλλεται να σταθούμε σε κάποιες όψεις και της σύγχρονης πολιτικής μορφής ζωής και της συνειδησιακής δομής του σύγχρονου ανθρώπου (ή ατόμου). Ο συνάδελφος (κοινωνιολόγος) Ολιβερ Ναχτβέι τονίζει με έμφαση ότι το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής μας (της αντι-διαφωτιστικής εποχής μας, τονίζω με τη σειρά μου) είναι το γεγονός ότι αναπτύσσονται τάσεις (κοινωνικές και συνειδησιακές), οι οποίες στρέφονται κατά του ορθολογικού και του διαφωτιστικού πολιτικού πολιτισμού μας.
Η επιχειρηματολογία του συναδέλφου με παραπέμπει στο ερμηνευτικό σχήμα των Χορκχάιμερ-Αντόρνο (φιλοσόφων της πρώτης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης), οι οποίοι υποστηρίζουν ότι όσο η οργάνωση της κοινωνικής και πολιτικής ζωής μας εντάσσεται στην εργαλειακή λογική, τόσο θα αναπτύσσονται αντι-ορθολογικές τάσεις στη σύγχρονη κοινωνία. Ο φασισμός στην εποχή των Χορκχάιμερ-Αντόρνο δεν στράφηκε μόνον κατά του εργαλειακού καπιταλισμού, αλλά τελικά οδήγησε στον «θάνατο του ανθρώπου». Και ο Αντόρνο απεφάνθη ότι «μετά το Αουσβιτς» δεν μπορεί να γραφεί ποίηση.
Εννοείται πως στην εποχή μας δεν συμβαίνουν τα ίδια γεγονότα. Αυτό που συμβαίνει, μπορεί να περιγραφεί ως εξής: και στα δύο επίπεδα συγκρότησης της σύγχρονης πολιτικής κοινωνίας (το πολιτικό – κοινωνικό από τη μία και το υποκειμενικό – συνειδησιακό από την άλλη) και πιο συγκεκριμένα στο εσωτερικό τους αναπτύσσονται δυνάμεις και τάσεις, οι οποίες στρέφονται εναντίον του ορθολογικού πολιτικού πολιτισμού μας.
Θα αναφέρω ενδεικτικά δύο παραδείγματα: το πρώτο στο πολιτικό – κοινωνικό επίπεδο ονομάζεται λαϊκισμός και το δεύτερο στο υποκειμενικό – συνειδησιακό ονομάζεται δίκτυα κοινωνικής επικοινωνίας και πληροφόρησης, τα οποία ως πολιτικo-πρακτική εφαρμογή του διαφωτιστικού υποκειμένου λειτουργούν με τη λογική της εσωτερικής αποδόμησης.
Ο λαϊκισμός ως πολιτική πρακτική αναπτύσσεται εντός της σύγχρονης πολιτικής μορφής ζωής και στρέφεται κατά της αντιπροσωπευτικής σχέσης. Κατά τον ίδιο τρόπο και τα δίκτυα κοινωνικής επικοινωνίας, ενώ δημιουργήθηκαν στο πλαίσιο της ορθολογικής και διαφωτιστικής δημόσιας σφαίρας, υπονομεύουν τις κατακτήσεις της. Θα ήθελα να επιμείνω στις δύο αυτές πολιτικές πρακτικές περισσότερο, επειδή τις ονομάζω εσωτερικούς εχθρούς της σύγχρονης πολιτικής μορφής ζωής και του διαφωτιστικού πολιτικού πολιτισμού.
Ολοι εμείς οι οποίοι μιλάμε εναντίον του λαϊκισμού είμαστε οι υπέρμαχοι του δημοκρατικού πολιτικού πολιτισμού, όχι επειδή πιστεύουμε σε μία μεταφυσική ιδέα περί δημοκρατίας, αλλά επειδή επιβάλλεται να πριμοδοτήσουμε εκείνες τις διαδικασίες που υπερασπίζονται το πνεύμα της πολιτικής και της δημοκρατίας. Το ίδιο ισχύει και για τη συνειδησιακή δομή του σύγχρονου ανθρώπου ως νεωτερικού υποκειμένου. Στον βαθμό που το νεωτερικό υποκείμενο απαρνείται τη δομή της αυτο-αναφοράς του (reflexion) εγκαταλείπεται στις πρακτικές των δικτύων κοινωνικής επικοινωνίας, όπου δεν υπάρχει ούτε έλεγχος ούτε αναφορικές σχέσεις. Υπάρχει μία απέραντη φλυαρία.
Ως σύνοψη στις σκέψεις που προηγήθηκαν αναφέρω τα εξής δύο σημεία: Πρώτον, η σύγχρονη πολιτική μορφή ζωής μπορεί να έχει όποιες παθογένειες κουβαλάει, αλλά δεν μπορεί να γίνει όμηρος του λαϊκισμού, δηλαδή της πολιτικής πρακτικής, η οποία την υπονομεύει. Και, δεύτερον, η δομή της υποκειμενικότητας του σύγχρονου ανθρώπου είναι τελικά η λυδία λίθος του πολιτικού πολιτισμού μας. Ως ψηφοφόροι μόνον ως υποκείμενα υπάρχουμε. Διαφωτισμός – αντιπροσώπευση και υποκείμενο είναι οι πραγματολογικές συνθήκες που επιτρέπουν στον άνθρωπο της σύγχρονης εποχής να δημιουργεί.
*καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης
