της Τζίνας Πολίτη*
Ήττα
H παρομοίωση «κεραυνός εν αιθρία» απεικονίζει πιστά την αίσθηση που προκάλεσε η συντριπτική ήττα του ΣΥΡΙΖΑ στις πρόσφατες εκλογές για την Ευρωβουλή και την Αυτοδιοίκηση. Ο πολιτικός χάρτης της Ελλάδας άλλαξε ριζικά: η Νέα Δημοκρατία θριάμβευσε με διαφορά 10 μονάδων από τον ΣΥΡΙΖΑ, το ΚΙΝ.ΑΛΛ., με μονοψήφιο ποσοστό, βρέθηκε στην τρίτη θέση, το ΚΚΕ είχε απώλειες, η Χρυσή Αυγή υποβαθμίστηκε στην πέμπτη θέση, ενώ ένα νέο ακροδεξιό κόμμα, η Ελληνική Λύση του τηλεοπτικού πωλητή Βελόπουλου εμφανίστηκε στον πολιτικό χάρτη κερδίζοντας και μία έδρα. Το Ποτάμι και τα άλλα μικρότερα κόμματα καταποντίστηκαν.
Ακολούθησαν ποικίλες αναλύσεις και ερμηνείες από τα συλλογικά όργανα των κομμάτων, από βουλευτές, πολιτικούς επιστήμονες και δημοσιογράφους σε μια προσπάθεια εντοπισμού και κατανόησης των αιτιών του απρόσμενου αυτού εκλογικού συμβάντος. Ταυτόχρονα, οι μηχανισμοί προπαγάνδας των αντικυβερνητικών ΜΜΕ έσπευδαν να εμφανίσουν το εκλογικό αποτέλεσμα ως το τέλος της παρά φύση για το πολιτικό μας σύστημα και καταστροφικής για την πατρίδα τετραετούς διακυβέρνησης της χώρας από τον ΣΥΡΙΖΑ, καθησυχάζοντας το τηλεοπτικό κοινό πως η «αριστερή παρένθεση» είχε πλέον κλείσει οριστικά.
Ένα από τα βασικά ερωτήματα που τέθηκε αφορούσε τους λόγους της πολιτικής μεταστροφής και παλιννόστησης πολλών ψηφοφόρων στα δύο πρώην μεγάλα κόμματα στα οποία εκ παραδόσεως ανήκαν. Ήταν εκείνοι οι οποίοι τους είχαν ρίξει «μαύρο» σε προηγούμενες εκλογές και είχαν φέρει στην εξουσία τον ΣΥΡΙΖΑ, ψηφίζοντάς τον ακόμα και όταν, υπό την απειλή ενός καταστροφικού Grexit, ο πρόεδρος Αλέξης Τσίπρας αναγκάστηκε να αποδεχθεί ένα τρίτο Μνημόνιο προκειμένου να μην πέσει η χώρα στα βράχια.
Τα όσα ακολούθησαν είναι γνωστά: σκληρές διαπραγματεύσεις με τους δανειστές, παράλληλα μέτρα ανακούφισης των δεινών στο μέτρο του δυνατού, σταδιακή ανάκαμψη της οικονομίας, πτώση της ανεργίας, διάσωση των ασφαλιστικών ταμείων, της δημόσιας Παιδείας και Υγείας και τέλος, τον Αύγουστο του 2018, έξοδος από τα μνημόνια, εντυπωσιακή αναβάθμιση της ελληνικής οικονομίας, από τις αγορές, σταδιακή βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των πολλών, άνοδος των μισθών, επαναφορά των συλλογικών συμβάσεων εργασίας.
Έτσι, η «ψωροκώσταινα» έπαψε να αποτελεί το δακτυλοδεικτούμενο κλοτσοσκούφι της Ευρώπης και κατέστη ισότιμος, αξιοπρεπής εταίρος. Η Συμφωνία των Πρεσπών έδωσε μεγαλύτερο κύρος στην Ελλάδα, αφού χαιρετίστηκε παγκοσμίως ως πρότυπο διπλωματικής στρατηγικής για την υπέρβαση αφρόνων εθνικισμών και την επίλυση χρόνιων διαφορών που οδηγούσαν στην ειρηνική συνύπαρξη και συνεργασία των άλλοτε αντιμαχόμενων λαών.
Με βάση τη θετική αυτή εξέλιξη που σκιαγραφήσαμε, οι αναλύσεις και ερμηνείες για τα αίτια της συντριπτικής ήττας του ΣΥΡΙΖΑ, καθώς και της απρόσμενης πολιτικής μεταστροφής ενός μεγάλου μέρους ψηφοφόρων στις πρόσφατες εκλογές ίσως δεν επαρκούν.
Κατά την ταπεινή μου γνώμη, αυτό που διέλαθε της προσοχής των αναλυτών ήταν ο ρόλος που έπαιξε το θυμικό στην αντιφατική κρίση και συμπεριφορά των ψηφοφόρων. Την εμπειρία αυτή αποκόμισαν τα μέλη των Τοπικών Οργανώσεων του ΣΥΡΙΖΑ που δούλεψαν στα εκλογικά περίπτερα όχι μόνο στις πρόσφατες εκλογές αλλά και σε όλες εκείνες που έλαβαν χώρα στα χρόνια των Μνημονίων. Αυτή η άμεση επαφή παρείχε μια άλλου τύπου γνώση του πρόσφατου εκλογικού συμβάντος, όπου το θυμικό εκφράστηκε κυριολεκτικά με τη μορφή μαζικής υστερίας.
Δεν είμαι πολιτική επιστήμων. Διαθέτω όμως αυτή την άμεση εμπειρία επαφής δεδομένου ότι ήμουν παρούσα στο εκλογικό περίπτερο του Παγκρατίου σε όλες τις εκλογικές αναμετρήσεις που οδήγησαν σταδιακά τον ΣΥΡΙΖΑ στην Εξουσία, καθώς και στην πρόσφατη ήττα. Θα ήθελα λοιπόν να καταθέσω εδώ μερικές σκέψεις που ίσως οδηγούν σε μια άλλου τύπου ανάγνωση του εκλογικού συμβάντος.
Πολιτική και ιδεολογική ταυτότητα
Στη μελέτη του, “Οι τάξεις στον σύγχρονο καπιταλισμό”1, ο Νίκος Πουλαντζάς επισημαίνει ότι, σε αντίθεση με την αστική και την εργατική τάξη, οι μικροαστοί στερούνται μιας αυτόνομης πολιτικής θέσης. Ο μικροαστός ζει με τον φόβο είτε της οικονομικής του υποβάθμισης στην τάξη των εργατών είτε με τον καπιταλιστικό μύθο της κοινωνικής του ανόδου στην αστική τάξη. Ο μύθος αυτός σχετίζεται με την απομόνωση του μικροαστού από την ανταγωνιστική αγορά και ενδυναμώνει τον ατομικισμό που τον διακρίνει.
Σύμφωνα με τον Πουλαντζά, η μικροαστική τάξη στερείται αυτόνομης πολιτικής θέσης. Ως εκ τούτου, αδυνατεί να οργανωθεί σε κόμμα που να την αντιπροσωπεύει. Την έλλειψη αυτή έρχεται να καλύψει η μορφή ενός μεγάλου ηγέτη που αντιμετωπίζει το κράτος ως «λάφυρό» του. Η διακυβέρνηση ενός Ηγέτη μπορεί να εκλάβει τη μορφή του σοσιαλισμού ή του βοναπαρτισμού. Σε κάθε περίπτωση, εγκαινιάζει το «ρουσφετολογικό» κράτος και τις ατομικές σχέσεις των ψηφοφόρων με τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους.
Οι επισημάνσεις αυτές εικονογραφούν στην εντέλεια τις παρελθούσες περιόδους διακυβέρνησης της χώρας από το ΠΑΣΟΚ και τη Νέα Δημοκρατία, όπου προϋπόθεση για τον διορισμό στο Δημόσιο ήταν η ένταξη σε κάποια κλαδική οργάνωση. Εξ ου και το επίθετο «πρασινοφρουρός»!
Ίσως τα παραπάνω να εξηγούν εν μέρει το γεγονός ότι, παρά τις μαζικές απολύσεις στα χρόνια των Μνημονίων, ένα από τα μεγαλύτερα ποσοστά αυτών που καταψήφισαν τον ΣΥΡΙΖΑ στις πρόσφατες εκλογές ανήκε στην κατεξοχήν μικροαστική συλλογικότητα των δημοσίων υπαλλήλων.
Η επιστροφή του απωθημένου
Πριν από χρόνια, σε μια τηλεοπτική συνέντευξη, ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης είχε αναφερθεί στην αχαριστία αυτών που ευεργετείς. Από ψυχολογική άποψη, η «αχαριστία» είναι απότοκο του αισθήματος κατωτερότητας που δημιουργεί στον ευεργετούμενο αυτή η σχέση. Η αχαριστία αυτών που είχαν ευνοηθεί στο παρελθόν από τα δύο πρώην μεγάλα κόμματα εξουσίας εκφράστηκε με την καταψήφισή τους στις εκλογές μετά το 2014. Ωστόσο, η οργή για την απώλεια της προνομιακής θέσης που είχαν αποκτήσει δεν ήταν άμοιρη ενός αισθήματος ενοχής. Αυτή η ενοχή ξεσκεπάστηκε με τον καλύτερο τρόπο στην περίφημη ρήση του Θ. Πάγκαλου «μαζί τα φάγαμε».
Πέραν της ενοχής, ωστόσο, υπάρχει και κρυφή γοητεία που εξασκεί στον μικροαστό η διαφθορά: τα σκάνδαλα Siemens, Novartis, οι off shore και τα σπίτια του Βολταίρου μάλλον τον θαυμασμό, παρά την οργή του εγείρουν. Έτσι, στο πρόσωπο του γαλαζοαίματου Κυριάκου Μητσοτάκη ο μικροαστός δεν είδε παρά τον ηγέτη που θα του προσέδιδε μια πολιτική ταυτότητα και ο ατομικισμός του θα τύχαινε ανταμοιβής.
Με τη βοήθεια των αντικυβερνητικών ΜΜΕ, η “παρθενορραφή” των δύο πρώην μεγάλων κομμάτων κατέστη αόρατη. Τώρα ο νέος αποδιοπομπαίος τράγος ήταν ο «σκευωρός» και «ψεύτης» Αλέξης Τσίπρας. Χαρά στον ευεργέτη! Χαρά στα φιλολαϊκά του μέτρα! Μόνο η επιστροφή της Νέας Δημοκρατίας στην εξουσία θα έφερνε στη χώρα επενδύσεις, εξασφαλίζοντας έτσι για τους μικροαστούς θέσεις εργασίας και ευημερία.
Αυτό ήταν το κλίμα της μαζικής υστερίας που βιώσαμε όσοι και όσες δουλέψαμε στα εκλογικά περίπτερα του ΣΥΡΙΖΑ στις ευρωεκλογές. Το ερώτημα είναι αν το ψυχολογικό αυτό κλίμα επιστροφής τού απωθημένου μπορεί να αντιστραφεί ώς τις επερχόμενες εθνικές εκλογές. Το παρήγορο γεγονός είναι το ποσοστό του 23% που έλαβε ο ΣΥΡΙΖΑ. Αυτό σημαίνει πως ένα σεβαστό μέρος του λαού «δεν ξεχνά τι σημαίνει Δεξιά».
Όμως, παρά το γεγονός ότι, όπως έχουν επισημάνει έγκριτοι δημοσιογράφοι, ο πρόεδρος της Νέας Δημοκρατίας δεν έχει κρύψει τίποτα από το κυβερνητικό του πρόγραμμα, προφανώς ο μικροαστός ούτε είδε ούτε άκουσε.
Στο χέρι μας λοιπόν είναι με υπομονή και σκληρή, καθημερινή δουλειά να εξηγήσουμε στους παραπλανημένους από τη γαλαζοαίματη, «ελέω θεού» κληρονομική εξουσία ψηφοφόρους τι πράγματι τους περιμένει. Στις δημοκρατίες τα κόμματα εναλλάσσονται. Θα ήταν, ωστόσο, αμαρτία λαού αν όσα έκανε κι όσα έχει προγραμματίσει να κάνει ο ΣΥΡΙΖΑ την επόμενη τετραετία πήγαιναν χαμένα.
1. Nicos Poulantzas, “Classes in Contemporary Capitalism”, Verso, 1978, σελ. 228, 296
* Η Τζίνα Πολίτη είναι ομότιμη καθηγήτρια του ΑΠΘ
