Μιχάλης Κονιόρδος* / 24.12.2021, 12:59
Οι περισσότεροι από εμάς κερδίζουμε τα προς το ζην με την εργασία μας. Προσφέρουμε εργασία (πιάνουμε μια δουλειά) και πληρωνόμαστε για να κάνουμε πράγματα που κάποιοι άλλοι θέλουν να γίνουν από εμάς. Ακόμα και προτού πιάσουμε δουλειά, η εργασία αποτελεί σημαντικό κομμάτι της ζωής μας. Περνάμε μεγάλο μέρος των σχολικών μας χρόνων προετοιμαζόμενοι για εργασία.
Η δουλειά σας, κατά πάσα πιθανότητα, θα καταλαμβάνει το ένα τρίτο από τις ώρες που δεν κοιμάστε. Σε μεγάλο βαθμό θα σας «ορίσει». Όταν κάποιος σας ρωτάει «Τι κάνεις;», δεν απαντάτε «Μαζεύω κουπόνια, βγαίνω ραντεβού, πηγαίνω στα παιδιά μου», λέτε «Δουλεύω στην τάδε εταιρεία» ή «Είμαι οικονομολόγος» ή «Είμαι εκπαιδευτικός». Αυτός ο αυτοπροσδιορισμός μέσω της εργασίας μας σημαίνει ότι η δουλειά είναι κάτι περισσότερο από αυτό που κάνουμε για να αποκτήσουμε ένα εισόδημα. Είναι στοιχείο του κοινωνικού και μορφωτικού μας πορτρέτου. Αν χάσουμε την δουλειά μας, χάνουμε ένα τμήμα της ταυτότητάς μας.
Κινδυνεύουμε να χάσουμε κάποια στιγμή της εργασιακής μας ζωής, την ταυτότητά μας ή τμήμα της λόγω της συνεχούς μεταβολής της τεχνολογίας ;
Ας το συζητήσουμε βλέποντας και την θεωρητική σκοπιά και την πραγματική εκδοχή που ξεκινάει με ένα αλγόριθμο και καταλήγει στον αλγόριθμο άνθρωπο!
Πως επηρεάζει λοιπόν μια μεταβολή στην τεχνολογία τη ζήτηση για εργασία ; Η ερώτηση αυτή έχει συχνά γίνει αντικείμενο συζήτησης και δεν έχει βρεθεί μια κοινά αποδεκτή απάντηση. Αυτό που όντως γνωρίζουν οι οικονομολόγοι είναι ότι η απλουστευτική λογική που χρησιμοποιούν οι μη ειδικοί όταν ισχυρίζονται ότι οι νέες τεχνολογίες θα μειώσουν την ζήτηση για εργασία είναι λανθασμένη. Αυτή η λογική – που αποκαλείται Λουδιτική λογική – είναι η εξής : «Η τεχνολογία επιτρέπει την αντικατάσταση εργατών με μηχανές, οπότε μειώνει την ζήτηση για εργασία». Γιατί η Λουδιτική επιχειρηματολογία είναι λάθος ; Ιστορικά, η τεχνολογία έχει παρουσιάσει τεράστια εξέλιξη, η ζήτηση για εργασία όμως δεν έχει μειωθεί, αντίθετα, έχει αυξηθεί καθώς αυξάνεται το παραγόμενο προϊόν. Με άλλα λόγια, η Λουδιτική λογική, δεν λαμβάνει υπόψη της το γεγονός ότι η τεχνολογική μεταβολή αυξάνει γενικότερα την συνολική παραγωγή και κατ’ επέκταση την συνολική απασχόληση. Επίσης η ίδια λογική φαίνεται να αγνοεί το γεγονός ότι τις μηχανές τις φτιάχνουν και τις συντηρούν άνθρωποι, οπότε η αύξηση της ζήτησης για μηχανές, αυξάνει την ζήτηση για εργατικό δυναμικό. Αυτό το οποίο πράγματι συμβαίνει είναι ότι η τεχνολογία μπορεί να μειώσει την ζήτηση για συγκεκριμένες ειδικότητες. Η χρήση των υπολογιστών έχει μειώσει τη ζήτηση για καλλιγράφους. Το αυτοκίνητο μείωσε τη ζήτηση για κατασκευαστές κάρων. Οι νέες τεχνολογίες μεταβάλουν τα είδη εργασίας που ζητούνται.
Οι μεταβολές στο είδος της ζητούμενης εργασίας και επομένως στις σχετικές αμοιβές μπορεί να είναι σημαντικές, όπως έχουμε δει τις τελευταίες δεκαετίες με τη μείωση της ανθρώπινης εργασίας στη βιομηχανική παραγωγή. Η Βιομηχανική Επανάσταση άλλαξε σημαντικά την φύση της χειρωνακτικής εργασίας των εργατών. Οι μηχανές κάνουν τις βαριές δουλειές, ενώ οι άνθρωποι κάνουν όλη τη «λάντζα». Καθαρίζουν τη βρομιά που αφήνει το μηχάνημα και το συντηρούν. Αυτή η διαδικασία τεχνολογικής αλλαγής είναι συνεχόμενη και παρακολουθούμε μια συνεχή αύξηση των ρομπότ σε πολλές δουλειές που περιλαμβάνουν επαναλαμβανόμενες κινήσεις που τις έκαναν άλλοτε απλοί εργάτες. Έτσι, η ζήτηση για τέτοιου είδους εργασία στη βιομηχανική παραγωγή πιθανόν θα συνεχίσει να μειώνεται. Αυτή η μείωση, όμως, συνοδεύεται από αύξηση της ζήτησης στον τομέα των βιομηχανικών υπηρεσιών , καθώς και ζήτηση για εργασία που σχετίζεται με τον σχεδιασμό, την κατασκευή και τις επισκευές ρομπότ και υπολογιστών ή συνδέονται με δραστηριότητες που αφορούν τον ελεύθερο χρόνο και την αναψυχή του πληθυσμού, γιατί όλη η χειρωνακτική αλλά και η διανοητική εργασία μπορεί να γίνει πιο αποτελεσματικά από τα ρομπότ και τους υπολογιστές.
Η Επανάσταση της Πληροφορικής, που αναπτύσσεται ταχύτατα κατά τον 20ό και τον 21ο αιώνα, επηρεάζει την πνευματική εργασία όπως η Βιομηχανική Επανάσταση επηρέασε τις χειρωνακτικές δουλειές. Μηχανές αντικαθιστούν τώρα τη διανοητική εργασία ρουτίνας (καθήκοντα που περιλαμβάνουν την επανάληψη κάποιας ενέργειας) με αλγορίθμους υπολογιστών, που μπορούν να κάνουν τις δουλειές που έκαναν οι άνθρωποι γρηγορότερα και καλύτερα. Από πολλές απόψεις αυτό είναι απλώς η συνέχεια αλλαγών που λαμβάνουν χώρα επί δεκαετίες. Η γνώση αριθμητικής (πρόσθεση, πολλαπλασιασμός κλπ) και ορθογραφίας είχε κάποτε μεγάλη αξία και ήταν σε ζήτηση : εκατομμύρια θέσεις εργασίας απαιτούσαν αυτά τα προσόντα. Από την εμφάνιση των αριθμομηχανών τη δεκαετία του 1960, των αριθμομηχανών τσέπης τη δεκαετία του 1970 και των υπολογιστών τη δεκαετία του 1980, τα προσόντα αυτά έχουν χάσει πολύ τη σημασία τους. Οι υπολογιστές και τα προγράμματα ελέγχου της ορθογραφίας μπορούν να κάνουν το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς.
Αυτό που αλλάζει τώρα είναι η ταχύτητα αλλά και η επιτάχυνση αυτών των μεταβολών. Η Επανάσταση της Πληροφορίας έχει εξαπλωθεί πέρα από τις μονότονες διανοητικές εργασίες. Επηρεάζει πλέον και εκείνες τις εργασίες που μέχρι πρότινος θεωρούνταν ότι απαιτούν υψηλά επίπεδα δημιουργικότητας και τα οποία μόνο άνθρωποι θα μπορούσαν να επιτύχουν. Σήμερα σχεδιάζονται αλγόριθμοι που μπορούν να κάνουν ό,τι νομίζαμε πως μόνο οι άνθρωποι μπορούν να κάνουν: γράφουν βιβλία, κάνουν διαγνώσεις ασθενών και δημιουργούν μουσική και τέχνη. Αυτό το παρακλάδι της Επανάστασης της Πληροφορίας θα μπορούσε να ονομασθεί Επανάσταση των Αλγορίθμων, όπου ένας αλγόριθμος είναι στην ουσία ένας τεχνητός εγκέφαλος.
Μέχρι σήμερα, οι περισσότεροι αλγόριθμοι χρησιμοποιούνται για εργασίες που βοηθούν τους ανθρώπους. Εξελίσσονται όμως, όλο και περισσότερο και υπάρχουν κάποιοι που οραματίζονται αλγορίθμους γενικής εφαρμογής που θα είναι καλύτεροι από τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Το ότι οι άνθρωποι χάνουν από τα κομπιούτερ στο παιχνίδι Go σηματοδοτεί το μέλλον. Στις 23 Μαΐου 2017, συνέβη ένα κοσμοϊστορικό γεγονός1: ο ψηφιακός παίκτης Alpha Go της Google νίκησε τον καλύτερο άνθρωπο παίκτη του παιχνιδιού Go. Σε τελική ανάλυση, αλγόριθμοι είχαν ήδη κερδίσει στο σκάκι και στο παιχνίδι Jeopardy ! Ποια η διαφορά με το Go ; Ο λόγος είναι ότι το Go είναι ιδιαίτερα διαισθητικό παιχνίδι για το οποίο πιστευόταν ότι οι άνθρωποι ήταν προσαρμοσμένοι κατά τρόπο μοναδικό. Το Go απαιτεί διαίσθηση και φαντασία, καθώς και γρήγορη υπολογιστική δύναμη. Αν οι αλγόριθμοι των υπολογιστών μπορούν να κερδίσουν στο Go, μπορούν να κάνουν οποιαδήποτε ανθρώπινη διανοητική εργασία, και μάλιστα γρηγορότερα και καλύτερα. Αν το Go μπορεί να κάνει ό,τι παραδοσιακά έκαναν οι άνθρωποι, το ανθρώπινο είδος μπορεί να καταστεί παρωχημένο ; Όχι αμέσως φυσικά. Η ανάπτυξη των αλγορίθμων, ως συστατικό της Πληροφορικής Επανάστασης, θα χρειαστεί δεκαετίες, ίσως και περισσότερο.
Η εξέλιξη πιθανότατα θα είναι η εξής : Ένας αυξανόμενος αριθμός από συγκεκριμένους αλγορίθμους θα σχεδιαστεί για να αντικαταστήσει τους ανθρώπους σε συγκεκριμένες πτυχές της καθημερινής ζωής. Αυτοί οι αλγόριθμοι θα έχουν μάλλον ένα όνομα. Για παράδειγμα οι γενικοί ιατροί θα αντικατασταθούν από τον Αλγόριθμο Ιατρ-1, οι χειρουργοί από τον Αλγόριθμο Ιατρ-97 και οι σύμβουλοι ζωής που ειδικεύονται σε άρρενες 35-40 ετών, θα αντικατασταθούν από τον Αλγόριθμο ΣΖ-Α35-40. Συγχρόνως, θα δημιουργηθούν αλγόριθμοι γενικού σκοπού που θα μπορούν να κάνουν πολλά είδη εργασιών – γενικό σχεδιασμό και επίβλεψη-, με σκοπό να ελέγχουν και να συντονίζουν τους ειδικούς αλγορίθμους. Οι άνθρωποι θα βοηθούν τους αλγορίθμους να χειρίζονται μικρά ζητήματα για τα οποία δεν αξίζει τον κόπο να σχεδιασθεί ειδικός αλγόριθμος.
Τι σηματοδοτεί αυτό για την ανθρώπινη εργασία ; Είναι πολύ πιθανό η μεγάλη πλειονότητα των θέσεων εργασίας του μέλλοντος να αφορά διανοητική «λάντζα», δηλαδή εξαιρετικά χαμηλές αμοιβές, ιδίως σε σύγκριση με τις αμοιβές αυτών που σχεδιάζουν και ελέγχουν τους αλγορίθμους. Οι εισοδηματικές ανισότητες μπορεί να γίνουν ακόμη πιο έντονες απ’ ότι είναι σήμερα. Οι σχεδιαστές αλγορίθμων πιθανότατα θα απολαμβάνουν υψηλές αμοιβές. Τα άτομα που εργάζονται σε θέσεις εργασίας που σχετίζονται με αλγορίθμους ή με την προστασία του πλούτου των πλουσίων – όπως κάποιες χρηματοοικονομικές και νομικές ειδικότητες- θα αμείβονται επίσης ικανοποιητικά. Άλλοι –συμπεριλαμβανομένης της πλειονότητας των αποφοίτων πανεπιστημίου- θα αντιμετωπίσουν πολλά προβλήματα που θα κυμαίνονται μεταξύ υψηλών ποσοστών ανεργίας και χαμηλών αμοιβών σε θέσεις εργασίας που δεν προσφέρουν πνευματική ή ψυχολογική ικανοποίηση. Ακριβώς όπως η απλή χειρωνακτική εργασία άρχισε να αμείβεται χαμηλά κατά την δεκαετία του 1980, έτσι η απλή διανοητική εργασία πιθανότατα θα αμείβεται λιγότερο κατά τις επόμενες δεκαετίες. Αν συνδυάσετε τις χαμηλές αμοιβές με την κοινωνική κρίση και το υπαρξιακό πρόβλημα με το οποίο έρχεται κάποιος αντιμέτωπος όταν γνωρίζει ότι ένας αλγόριθμος κάνει την δουλειά του καλύτερα από τον ίδιο, γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι η τεχνολογία των αλγορίθμων προκαλεί ανησυχίες για την κοινωνική πολιτική ακόμη κι αν δεν ελαττώνει τον αριθμό των θέσεων εργασίας.
Τα ζητήματα πολιτικής που συνδέονται με αυτές τις αλλαγές ξεπερνούν κατά πολύ το πεδίο των οικονομικών. Υπάρχουν επίσης θέματα ψυχολογικά και κοινωνικά. Η οικονομική επιστήμη από μόνη της δεν μπορεί να τα αντιμετωπίσει. Αυτό που μπορεί να κάνει είναι να πληροφορεί την κοινωνία ότι υπάρχουν δυνάμεις που ωθούν προς αυτή την κατεύθυνση και να προτείνει πολιτικές που θα μπορούσαν να μετριάσουν τις επιπτώσεις σε κάποιο βαθμό.
Η σκυτάλη ανήκει πλέον στην Πολιτική. Αν μη τι άλλο, η Πολιτική την εποχή των Αλγορίθμων, φαίνεται να έχει την τύχη και την υποχρέωση να καταπιαστεί με τις κοινωνικές αλλαγές που θα επέλθουν : ίσως θα είναι μια ευκαιρία και για την οικονομική επιστήμη αλλά και την Πολιτική να ξαναβρούν τον κοινωνικό τους ρόλο.
*Καθηγητής Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής
ΥΓ : Εκδήλωση με αφορμή τη δημιουργία της νέας ερευνητικής μονάδας «Αρχιμήδης», με αντικείμενα την Τεχνητή Νοημοσύνη, την Επιστήμη των Δεδομένων και τους Αλγορίθμους,
1. https://kritiki.gr/product/mikrooikonomiki-colander/
